Zenonas NORKUS, Kiedy na Litwie było więcej demokracji? Porównanie reżimu politycznego Pierwszej i Drugiej Republiki Litewskiej

Co roku, gdy zbliżają się daty ważnych świąt państwowych (16 lutego i 11 marca), litewskie media zalewa fala publikacji, których autorzy porównują osiągnięcia międzywojennej Litwy (Pierwszej Republiki Litewskiej, I LR albo Litwy Kowieńskiej) i Drugiej Republiki Litewskiej (II RL albo Litwy Wileńskiej)[1]. W marcu 2012 r., gdy Litwa Wileńska skończyła 22 lata (tyle lat istniała Litwa międzywojenna), tygodnik „Veidas” poświęcił tej okazji nawet specjalne wydanie[2]. W odróżnieniu od dziennikarstwa i eseistyki, które stawiają ogólne i niedookreślone pytania (na przykład: „kiedy na Litwie było lepiej” – dziś czy „w czasach Smetony”?), próba realizacji tego zadania za pomocą instrumentów badania naukowego zmusza do podziału przedmiotu zainteresowania na części i sformułowania możliwie wąskich i dokładnych pytań badawczych.

Łamy czasopisma politologicznego rzecz jasna najlepiej pasują do porównania reżimu politycznego I RL i II RL. Może to wyglądać trywialnie: II RL to demokracja liberalna, a I RL to reżim autorytarny i tyle. Nie do końca jest to jednak prawda, gdyż autorytaryzm utrwalił się na Litwie dopiero po 1926 r. Czemu więc nie porównać wskaźników demokracji I RL do 1926 r. z wskaźnikami demokracji II RL? Pomysł porównania wskaźników demokracji w II RL ze wskaźnikami demokracji szlacheckiej Wielkiego Księstwa Litewskiego (po Unii Lubelskiej) na pewno by się nie udał. Nie ma jednak podstaw do apriorycznego założenia, że nie da się porównać reżimów politycznych I RL i II RL. Zarówno semiprezydencka II RL, jak i parlamentarna I RL do 1926 r. reprezentują ten sam rodzaj współczesnej demokracji jako reżimu politycznego państwa narodowego.

Nie warto zapominać, że sama II RL była tworzona poprzez restytucję I RL, jako dziedziczka jej miejsca we wspólnocie międzynarodowej. Chociaż pamiętnego wieczoru 11 marca 1990 r. na krótko (jakieś pół godziny) przywrócono obowiązywanie Konstytucji RL z 12 maja 1938 r. (rozważano również alternatywę - powrót do Konstytucji z 6 sierpnia 1922 r.)[3], to współczesna Litwa, w odróżnieniu od sąsiedniej Łotwy, która funkcjonuje w oparciu o uzupełnioną demokratyczną konstytucję z 1922 r. i od tego roku numeruje kadencje swoich sejmów, opiera się na konstytucji, odmiennej od wszystkich trzech (1922, 1928 i 1938 r.) ustaw zasadniczych I RL. Aby uniknąć nieporozumień, wystarczy przypomnieć, że reżim polityczny jest pojęciem innego rodzaju (nie prawnym, lecz politologicznym), a indeksy mierzące stan demokracji uwzględniają nie tylko kwestie uregulowane w konstytucjach[4].

Będziemy porównywali właśnie reżimy polityczne, a nie obecną Konstytucję RL i trzy konstytucje I RL (takie porównanie należy do kompetencji znawców prawa konstytucyjnego)[5]. Będzie to porównanie ilościowe, chociaż posłuży za podstawę do wniosków o charakterze jakościowym. Diachroniczne porównanie I RL z II RL będzie, rzecz jasna, uzupełniane o synchroniczne porównania ze współczesnymi im państwami. Interesuje nas nie tylko czy na dzisiejszej Litwie jest więcej czy mniej demokracji niż w „sejmokratycznej” Litwie sprzed czasów Smetony, ale też czy Litwa przed przewrotem w 1926 r. była mniej (bardziej) demokratyczna niż jej sąsiedzi? Co więcej, czyż nie byłoby ciekawie dowiedzieć się, czy reżim autorytarny na Litwie był ostrzejszy czy łagodniejszy w porównaniu do pozostałych krajów niedemokratycznych owego czasu? Ponieważ nie da się wszystkiego zmieścić w jednym artykule, krąg obydwu synchronicznych porównań ograniczymy do krajów europejskich.

Jak jednak można dokonać takiego ilościowego porównania? Jednym z trendów w polityce międzynarodowej ostatnich trzydziestu – czterdziestu lat jest zainicjowany w USA podczas prezydentury Ronalda Reagana ruch wspierania demokracji (democracy promotion), w którym obecnie uczestniczy również Litwa. Dla celów tego ruchu służą zbiory danych i indeksy, przy pomocy których prowadzi się globalny monitoring stanu demokracji[6]. Politolodzy już od dawna nawykli do korzystania z tych danych. W jednym z ostatnich numerów „Politologiji” pojawił się artykuł Sauliusa Spurgi, poświęcony porównaniu wskaźników demokracji II RL z wskaźnikami demokracji państw Europy Północnej, Środkowej i Wschodniej, przy wykorzystaniu baz i zbiorów danych przeznaczonych dla celów międzynarodowego monitoringu demokracji[7].

Początkowo zamysłem tego artykułu była po prostu kontynuacja badań Spurgi i porównanie w ten sam sposób II RL z I RL oraz I RL z państwami tamtego okresu. Najpierw realizacja tego zadania wydawała się dosyć prosta, gdyż nie ma zbyt wielu zbiorów danych i zbudowanych na ich podstawie indeksów demokracji obejmujących okres międzywojenny. Są to indeks demokracji skonstruowany przez fińskiego politologa Tatu Vanhanena, który obejmuje okres 1810–2000 (ten indeks będę dalej nazywał indeksem Vanhanena lub IV) oraz indeks Polity IV, obejmujący okres 1800-2010. Taką ograniczoność czasową znacznej większości indeksów demokracji wyjaśniają okoliczności powstania: zostały one stworzone jako narzędzie krajów zachodnich do nadzoru procesów politycznych w tak zwanych krajach rozwijających się w latach powojennych (po II wojnie światowej).

Generalnie nikt nie zabrania uzupełniać takich zbiorów danych i opartych na nich indeksów – wydłużać istniejące ciągi przynajmniej do okresu międzywojnia czy nawet dalej. Jest to zadanie, z którym uporać się mogą jedynie zespoły badawcze, składające się z politologów i historyków. Tymczasem muszę donieść, że po wgłębieniu się w treść zbiorów danych Vanhanena i Polity IV, szybko się okazało, że nie można danych dotyczących Litwy i obliczeń wartości indeksów zbudowanych na ich podstawie brać za dobrą monetę. To oznacza, że nie da się odpowiedzieć na pytanie postawione w tytule artykułu bez uprzedniego przeliczenia wartości wskaźników i indeksów przypisanych Litwie przez twórców i osoby zarządzające tymi zbiorami. Okazało się również, że wymaga to nie tylko dużego nakładu pracy, ale też większej ilości tekstu niż standardowa objętość artykułu. Dlatego ten artykuł ogranicza się do rewizji danych Vanhanena i wartości IV. Sprawdzenie zbioru Polity IV pozostawiono na następny raz – zwłaszcza, że bardziej pasuje on do poszukiwań odpowiedzi na inne pytanie – ile autorytaryzmu było w międzywojennej Litwie? Czy ręka Antanasa Smetony była „twardsza” niż na przykład Aleksandra Łukaszenki?

Sytuacja, z którą przyszło mi się zderzyć, najwidoczniej nie jest wyjątkowa. Gediminas Vitkus przeglądając badania wykonane przez wykonawców ilościowego projektu badań „Korelaty wojny” (Correlates of War, COW)[8], realizowanego w USA od 1963 r., znajduje sporo poważnych nieścisłości i wątpliwych założeń w przedstawionych danych dotyczących „litewskich wojen”[9]. Generalnie trudno uniknąć takich błędów ze względu na głębokość i szerokość dylematów, z którymi zderzają się międzynarodowe badania porównawcze realizowane przy zastosowaniu perspektywy ekstensywnej (nakierowanej na zmienne)[10]. Im więcej przypadków próbuje uwzględnić badacz czy zespół badaczy, tym bardziej powierzchowna jest ich wiedza o pojedynczych przypadkach – zwłaszcza jeżeli są one dalekie i „egzotyczne” z punktu widzenia „ojczystych przypadków” samych badaczy. W przypadku Litwy mamy do czynienia z jeszcze jednym źródłem błędów. Są one związane z perypetiami historycznymi Litwy jako podmiotu polityki międzynarodowej. Ze względu na unię dawnej Litwy z Polską jej historia jest obecnie często „przyłączana” do historii Polski[11]. Ze względu na utratę niepodległości w 1940 r., wiersz danych poświęconych Litwie czasami zaczyna się dopiero od 1991 r., zaś okres 1918-1940 pozostaje w niebycie.

Kolejnym celem tego artykułu jest więc zwrócenie uwagi społeczności litewskich badaczy społecznych na nie do końca uświadamianą, ale niezwykle odpowiedzialną misję, a także (w odpowiedzi na inicjatywę Vitkusa) wskazanie, jak ją realizować. Odtworzenie niepodległej Litwy nie zakończyło się wraz z jej pojawieniem się na mapie politycznej w 1991 r. Gdy filozof brytyjski George Berkeley uczył, że esse est percipi (istnieć znaczy być postrzeganym), być może mylił się co do przyrody. Jest jaka jest, bez względu na to, czy ktoś ją postrzega, czy nie. Jednak w rzeczywistości społecznej dla małego narodu i państwa istnieć to zdecydowanie znaczy być postrzeganym przez tych, czyja wiedza jest potęgą. Pragmatycznie rzecz ujmując, dla państwa oznacza to bycie wpisanym na listy, zbiory i bazy danych obsługujące tę potężną wiedzę, a także bycie opisanym prawidłowo.

Jednak przed rozpoczęciem każdej konkretnej batalii o „prawidłowy zapis” do potężnej wiedzy, należy koniecznie upewnić się we „wspólnocie przypadku” dążącej do wpisania i uznania, jaki zapis jest prawidłowy. We wspomnianym już artykule Vitkus zwraca uwagę, że w litewskiej historiografii nie znajdziemy jasnej odpowiedzi, czy w latach 1919-1920 Litwa prowadziła jedną wojnę o niepodległość, czy trzy odrębne wojny (z bolszewikami, Zachodnią Armią Ochotniczą i Polakami)[12]? Takich pytań jest wiele. Niniejszy artykuł jest wkładem w to wielkie dzieło, czekające na większą liczbę pracowników, gdyż odpowiada na bardzo konkretne pytanie – które opisujące międzywojenną i obecną Litwę wartości szeroko stosowanego indeksu Vanhanena i składających się na niego wskaźników są prawidłowe?

Gdyby nie istniała potrzeba odpowiedzi na to pytanie, można by od razu „chwycić byka za rogi”, jak zwykle czynią użytkownicy międzynarodowych baz danych: referować wartości prezentowane przez twórcę indeksu, a później porównywać je, odpowiadając na pytanie postawione w tytule artykułu – ile demokracji było w międzywojennej „sejmokratycznej” Litwie  w porównaniu do dzisiejszej Litwy? Gdy już wiemy, że nie można odpowiedzieć na to pytanie bez przygotowania, przede wszystkim trzeba się szczegółowo wgłębić w konstrukcję IV. Została temu poświęcona druga część artykułu. W trzeciej części prezentowane są dane i obliczenia stosowane przez samego Vanhanena, krytykowane jego założenia dotyczące międzywojennej Litwy, przedstawione dokładniejsze dane i uzasadnione alternatywne obliczenia wartości indeksu oraz składających się na niego wskaźników. W czwartej części to samo zostaje przeprowadzone w stosunku do założeń i danych autora indeksu na temat współczesnej Litwy. W piątej części przedstawione są przeprowadzone w oparciu o tę rewizję (prawdopobnie) prawidłowe obliczenia indeksu Vanhanena i leżących u jego podstaw wskaźników. Artykuł kończą porównania oraz wnioski, które podsumowują wyniki poprawek błędów pomiaru i samego porównania ilościowego.

 

Konstrukcja indeksu Vanhanena[13]

 

W porównaniu do pozostałych indeksów poziomu demokracji[14], indeks stworzony przez fińskiego politologa Tatu Vanhanena jest jednym z najprostszych, gdyż uwzględnia najmniejszą możliwą liczbę wskaźników – dwa (zgodnie z definicją indeks musi uwzględniać więcej niż jeden wskaźnik). Jest to wskaźnik rywalizacji politycznej (contestation) oraz wskaźnik partycypacji. Fiński politolog określa demokrację mianem „systemu politycznego, w którym grupy odmienne pod względem ideologicznym i społecznym są uprawnione (legally entitled) do rywalizacji o władzę polityczną oraz w którym dysponenci władzy instytucjonalnej (institutional power holders) są wybrani przez lud (people) i przed nim odpowiedzialni”[15].

Ta definicja nie jest szczególnie oryginalna. Oryginalność może być zaletą w filozoficznej teorii demokracji, jednak w naukach politycznych oryginalna definicja mierzonego pojęcia jest wadą, gdyż ilościowy pomiar demokracji musi uwzględniać jedynie te aspekty mierzonego zjawiska, które nie budzą większych kontrowersji. Fiński politolog podkreśla więc na wszelkie sposoby podobieństwo tej definicji do sformułowań, które można znaleźć w pracach takich autorytetów jak Joseph A. Schumpeter[16], Seymour Lipset[17] i Robert Dahl[18]. W zaprezentowanej definicji wyróżnia się dwa wymiary demokracji: rywalizację i prawo partycypacji. Podmiotami w rywalizacji są konkurujący o głosy wyborców kandydaci na wybieralne stanowiska państwowe, skupieni w partiach politycznych. Znowu, nie dążąc do oryginalności Vanhanen korzysta ze znanej definicji partii politycznej autorstwa Giovanniego Sartoriego: „partia to każda możliwa do identyfikacji pod oficjalną nazwą grupa polityczna, która jest obecna w procesie wyborczym (wolnym lub nie) i jest zdolna wysunąć poprzez wybory kandydatów na stanowiska publiczne”[19]. Z prawa do uczestnictwa w tej rywalizacji (bycia wybieranym i wybierania) może korzystać większa lub mniejsza część mieszkańców kraju.

Ilościowa interpretacja demokracji autorstwa Vanhanena opiera się na dwóch założeniach: 1) im wyższy poziom rywalizacji, tym więcej demokracji; 2) im większa część mieszkańców ma prawo wybierania, tym więcej demokracji. Podobnie jak w gospodarce rynkowej w demokracji przeciwieństwem rywalizacji jest monopol. W ekonomii stopień monopolizacji rynku jest mierzony wielkością udziału w rynku, który przypada największemu graczowi. Na rynkach, gdzie największy podmiot posiada niewielki udział jest więcej konkurencji w porównaniu do rynków, na których występuje jeden dominujący podmiot. Te pierwsze charakteryzuje skoncentrowana władza rynkowa, a te drugie – rozproszona. Państwa, w których ugruntowała się gospodarka wolnorynkowa, zwykle posiadają ustawy strzegące tej wolności, które określają maksymalną granicę władzy rynkowej (udział w rynku przypadający dla jednego podmiotu rynkowego).

Wybór wskaźnika rywalizacji politycznej (RP) przez Vanhanena był uzasadniony tym samym rozumowaniem[20]: jej miarą jest procentowy udział głosów, który pozostaje po odliczeniu odsetka głosów zdobytych przez uczestnika wyborów, który uzyskał najwyższy wynik (RP = 100 – max). Jedynie w przypadku, gdy nie dysponujemy wiarygodnymi danymi na temat podziału głosów wyborców można skorzystać z danych dotyczących podziału miejsc w parlamencie, który czasami może znacznie różnić się od rozkładu głosów – jest to zależne od właściwości państwowego systemu wyborczego. Jeżeli więc partia, która zdobyła najwięcej głosów, otrzymała w Amazonii 25% głosów, zaś w Lapucie – 50%, zostawiając rywalom odpowiednio 75% i 50% głosów, to w Amazonii jest wyższy poziom rywalizacji – a więc jest też więcej demokracji.

Wymiar partycypacji jest mierzony przy pomocy wskaźnika procentowego udziału głosujących w stosunku do ogólnej liczby mieszkańców. Fiński politolog twierdzi, że taki wskaźnik jest pod względem pragmatycznym lepszy niż procentowy udział dorosłych mieszkańców, posiadających prawo głosu oraz lepszy niż procentowy udział wyborców uczestniczących w głosowaniu, gdyż pozwala uniknąć problemów, które powstają w związku z lukami w statystyce demograficznej struktury wiekowej mieszkańców. Im dalej w przeszłość próbuje się sięgnąć przy gromadzeniu danych, tym więcej luk się pojawia[21]. Im więcej i im mniejsi gracze na „rynku politycznym” dzielą się głosami wyborców oraz im więcej mieszkańców uczestniczy (głosuje) w tym rynku, tym większe rozproszenie władzy politycznej - tym więcej demokracji.

Wartość samego indeksu demokratyzacji oblicza się poprzez pomnożenie wartości obydwu wskaźników i podzielenie wyniku przez sto. Jeżeli więc w Amazonii partia, która otrzymała najwięcej głosów swoim rywalom pozostawiła 25% głosów, zaś do urn wyborczych przyszło 15% wszystkich mieszkańców, to IV = (75×15)/100 = 11,25. Wybór mnożenia jako matematycznej metody agregacji wartości wskaźników do wartości indeksu wskazuje, że obydwa wymiary pojęcia demokracji są traktowane jak warunki konieczne demokracji: niskiego stopnia rywalizacji (a tym bardziej jej braku) nie może kompensować wysoki poziom partycypacji (i odwrotnie)[22]. Pozwala to między innymi odrzucić argumenty reżimów komunistycznych o wyższym poziomie (w porównaniu do „demokracji burżuazyjnych”) demokratyzacji, gdyż nawet traktując poważnie ogłaszane informacje o niemal 100-procentowej frekwencji wyborczej wartość IV pozostaje równa zero, gdyż wskaźnik partycypacji należy pomnożyć przez zerową wartość wskaźnika rywalizacji politycznej.

Nie oznacza to jednak, że IV=0 jest wartością progową, która odróżnia systemy demokratyczne od niedemokratycznych. W celu odróżnienia tych systemów są stosowane aż trzy wartości progowe: 1) partia, która zdobyła największą liczbę głosów, swoim rywalom pozostawiła co najmniej 30% głosów; 2) w wyborach musi uczestniczyć co najmniej 10% mieszkańców; 3) wartość IV musi być nie mniejsza niż 5. Oznacza to, że państwo, które minimalnie przekroczyło próg rywalizacji i partycypacji, jeszcze nie jest uznawane za demokratyczne ((30×10)/100 = 3). Wartość przynajmniej jednego wskaźnika musi znacznie przekroczyć minimum: jeżeli w wyborach uczestniczyło jedynie 10% mieszkańców, to zwycięska partia musi pozostawić konkurentom co najmniej 50% głosów, a jeżeli lider wyborów wygrał 70% głosów, to uczestniczyć w wyborach musi co najmniej 16,67% mieszkańców[23].

Teoretyk demokracji może zwrócić uwagę, iż w indeksie Vanhanena brak wskaźników mierzących wymiar praw obywatelskich, który przez większość teoretyków jest uznawany za istotę demokracji. W literaturze przedmiotu wiele napisano na ten temat, wyróżnia się prawa obywatelskie (osobiste i majątkowe), polityczne i społeczne, dyskutuje się o znaczeniu praw socjalnych dla poziomu demokracji, wyróżnia się odmiany demokracji libertariańskiej i socjalnej[24]. Fiński badacz wyjaśnia, że dla osiągnięcia tego celu trudno znaleźć wskaźniki ilościowe, które mogłyby dorównywać innym stosowanym przez niego wskaźnikom pod względem odporności na subiektywne interpretacje. „Uważam, że lepiej jest stosować zwykłe zmienne ilościowe, które posiadają pewne wady, niż bardziej skomplikowane wskaźniki, obarczone wagami i oszacowaniami na podstawie subiektywnych decyzji”[25].

Vanhanen jest świadom zagrożenia, jakie dla poprawności wykorzystywanego prze niego wskaźnika rywalizacji niesie „prawo Duvergera”, dobrze znane politologom: większościowy system wyborczy prowadzi do kształtowania się systemu dwupartyjnego, a proporcjonalny – wielopartyjnego[26]. Można więc podejrzewać, że wskaźnik zawiera w sobie systemowe odchylenie, „faworyzujące” państwa z proporcjonalnym systemem wyborczym. Czy jednak zmiana systemu głosowania proporcjonalnego na większościowy zawsze jest krokiem w stronę większej demokratyczności – to nadal pozostaje zagadnieniem teorii demokracji. Vanhanen próbuje przynajmniej częściowo złagodzić działanie efektu Duvergera na rezultaty pomiaru demokratyzacji poprzez stworzenie sztucznej granicy wartości wskaźnika rywalizacji: jeżeli partia, która uzyskała największą ilość głosów zdobyła ich mniej niż 30% (np. jedynie 20 czy 15%), to nadal uznaje się, że wartość wskaźnika rywalizacji dla systemu politycznego tego państwa wynosi 70. Przyjmuje się więc założenie, że po osiągnięciu pewnego poziomu rywalizacji dalsza fragmentaryzacja systemu partyjnego nie zwiększa już konkurencyjności.

Z kolei przeciwko wskaźnikowi partycypacji, wykorzystywanemu przez Vanhanena wysuwany jest zarzut, iż dyskryminuje państwa, w których względnie dużą część mieszkańców stanowią młodzi ludzie przed osiągnięciem wieku uprawniającego do głosowania. Fiński politolog na ten zarzut może jedynie odpowiedzieć, że taki stan rzeczy jest najbardziej charakterystyczny dla państw rozwijających się, gdzie bywa więcej młodych ludzi, ale mniej demokracji (niewiele zależy od wyborów), dlatego mniejszy udział procentowy głosujących (w porównaniu do „starych” państw, w których populacja ma stałą wielkość) w tych krajach w niewielkim stopniu wypacza odzwierciedlenie stanu demokracji w wartościach IV[27].

Obliczając IV w konkretnych przypadkach powstaje sporo problemów technicznych. W monarchiach konstytucyjnych odbywają się jedynie wybory parlamentarne. Jednak w republikach mamy dwa rodzaje wyborów – parlamentarne i prezydenckie – a w zależności od sposobu wyboru prezydenta (w wyborach pośrednich lub bezpośrednich) i podziału władzy między prezydentem i premierem dzielimy republiki na parlamentarne, prezydenckie i semiprezydenckie. W konkretnych przypadkach należy więc rozpatrywać, czy prezydent jest kimś więcej niż reprezentacyjną głową państwa. Po wyjaśnieniu, że on/ona posiada realną władzę, demokratyzację należy mierzyć uwzględniając obydwa rodzaje wyborów, zaś wyniki indeksów ważyć uwzględniając względne znaczenie jednych czy drugich wyborów. Fiński badacz wyróżnia trzy podstawowe struktury podziału władzy: 1) dominację władzy wykonawczej; 2) dominację parlamentu; 3) dominację władz o równoległych kompetencjach (concurrent powers).

Do pierwszej kategorii zalicza się nie tylko republiki prezydenckie, ale też reżimy polityczne, w których nie występuje wybieralny rząd (np. tradycyjne monarchie czy dyktatury wojskowe). Jeżeli rząd jest wybieralny, to uwzględnia się jedynie wskaźniki partycypacji i rozkładu głosów w wyborach prezydenckich (przypadek USA i większości państw Ameryki Łacińskiej). W przypadku dominacji parlamentu – odwrotnie – uwzględnia się tylko rezultaty wyborów parlamentarnych. W trzecim przypadku uprawnień zbieżnych uwzględnia się rezultaty obydwu rodzajów wyborów. Do tej kategorii fiński politolog zalicza republiki semiprezydenckie (prezydent jest wybierany w wyborach powszechnych). W takich wypadkach wybory parlamentarne i prezydenckie są zwykle ważone po równo (50%-50%), chociaż czasem stosuje się inne wzory (75%-25% lub 25%-75%). Należy zaznaczyć, że ważąc przy pomocy współczynników z tych wzorów (0,5-0,5; 0,75-0,25; 0,25-0,75) nie mnoży się oddzielnie obliczonych wartości indeksu IV dla obydwu wyborów, żeby je dodać i otrzymać całkowitą wartość IV, tylko oddzielnie mnoży się wskaźniki partycypacji i rywalizacji w poszczególnych wyborach przez odpowiedni współczynnik. Następnie wartości zsumowanych wskaźników partycypacji i rywalizacji zostają pomnożone i otrzymujemy wartość IV[28].

Drugi problem powstaje, ponieważ partie uczestniczące w wyborach często tworzą koalicje wyborcze i wystawiają wspólne listy kandydatów. Jak w takim przypadku zidentyfikować największego gracza na „rynku politycznym”? Vanhanen rozwiązuje tę kwestię w następujący sposób: jeżeli takie koalicje są tworzone wielokrotnie (w trakcie kolejnych wyborów), to koalicja powinna być traktowana jak jedna partia; jeżeli są jednorazowe, to podmiotami w analizie będą partie tworzące koalicję. Rzecz jasna, jeżeli taka koalicja wystawia wspólną listę kandydatów, to największego gracza na rynku politycznym identyfikuje się nie na podstawie zdobytych głosów, ale mandatów.

Trzeci problem pojawia się w związku z systemem dwóch tur, który jest charakterystyczny dla powszechnych wyborów prezydenckich i systemu większościowego w wyborach parlamentarnych. Jak wiadomo, procentowy udział głosów zdobytych w pierwszej i drugiej turze przez tego samego kandydata oraz partycypacja wyborcza mogą bardzo się różnić. W tej kwestii Vanhanen wskazuje, że należy kierować się tymi wyborami, które w najbardziej wiarygodny sposób pokazują relacje władzy między partiami[29]. W praktyce podczas kodowania rezultatów wyborów prezydenckich korzysta on z danych z pierwszej tury wyborów, jako podstawę do obliczania części głosów przypadających dla rywali bierze udział procentowy głosów zdobytych w pierwszej turze przez ostatecznego zwycięzcę wyborów (nawet jeżeli w pierwszej turze ostateczny zwycięzca zdobył mniejszą część głosów, jak zdarzyło się choćby w przypadku rywalizacji między Valdasem Adamkusem i Rolandasem Paksasem podczas wyborów prezydenckich w 2002 r.). Tak się jednak dzieje tylko w przypadku państw, w których występują władze o równoległych kompetencjach, tj. tam, gdzie wybory są ważone. Mierząc poziom demokratyzacji w państwach, w których dominuje władza wykonawcza (republiki prezydenckie), Vanhanen korzysta ze statystyki głosowania i partycypacji w drugiej turze (jeżeli ma ona miejsce)[30].

Czwarty problem omawiany przez Vanhanena wynika z różnicy między wyborami bezpośrednimi i pośrednimi, gdy wybierani są elektorzy. W tym przypadku fiński badacz zaleca uwzględnianie „ostatecznych” (final) wyborów. Jako że liczba wyborców w ostatniej turze wyborów pośrednich jest w porównaniu do całkowitej populacji bardzo niewielka, to wskaźnik partycypacji w nich (np. gdy prezydenta wybiera parlament) jest bliski zeru. Jednak wskaźnik rywalizacji oblicza się również dla takich wyborów. Taką samą metodę stosuje się w przypadku pośrednich wyborów parlamentarnych: wskaźnik rywalizacji zależy od procentowego udziału zdobytych miejsc w parlamencie w stosunku do całkowitej liczby mandatów, które uzyskała zwycięska partia, zaś wskaźnik partycypacji jest uznawany za równy zeru[31]. Zasada „zerowania” wskaźnika partycypacji dla wyborów pośrednich nie jest stosowana w przypadku kolegium elektorów, których uprawnienia ograniczają się do wyboru prezydenta. Ta zasada „ratuje” demokratyczne wybory prezydenta USA, w których wyborcy nie wybierają bezpośrednio prezydenta, tylko jego elektorów. Propagowana jednak przez bolszewików jako „wyższa” forma demokracji ordynacja wyborcza „rad robotniczych i chłopskich”, która do 1936 r. w ZSRR opierała się na głosowaniu pośrednim, zostaje zdyskwalifikowana.

Integralną częścią zbioru danych IV są „tablice państw” (country tables), w których zamieszczono dane statystyczne i polityczną kronikę konkretnych państw, stosowane przy obliczaniu wskaźników rywalizacji i partycypacji oraz wartości IV, a także wagi przypisane wyborom parlamentarnym i prezydenckim (jeżeli mają miejsce) oraz (niestety nie zawsze odpowiednio obszerne i przekonujące) wytłumaczenia omówionych przed chwilą „kazuistycznych” kwestii, które pojawiają się przy obliczaniu wartości indeksu IV dla konkretnych państw. Są tam również wskazane źródła, z których pochodzą dane. W pierwszej tabeli przedstawiono wartości IV dla państw europejskich w latach 1920-1939. Koniec okresu jest wyznaczony przez początek II wojny światowej. Na datę początkową wybrano rok 1920, gdyż dopiero wówczas w Europie Wschodniej rozpoczął się okres mniejszej lub większej stabilizacji, który nastąpił po rewolucyjnych wstrząsach „niezwykłej polityki” lat 1918-1919.

 

Pierwsza Republika Litewska w zwierciadle indeksu Vanhanena

 

Po zbadaniu pierwszego załącznika, w którym wyróżniono przypadki najbliższe Litwie (to przede wszystkim demokracje z Europy Środkowej i Wschodniej), można zauważyć coś niezwykle intrygującego. Okazuje się że Czechosłowacja, która pojawiła się na politycznej mapie świata dopiero po I wojnie światowej, była „mistrzem demokracji” w międzywojennej Europie, wyprzedzając pod tym względem „stare” demokracje z Europy Zachodniej i Północnej. „Sejmokratyczna” Litwa pod względem poziomu demokratyzacji zostawała znacznie za innymi krajami bałtyckimi, ale dorównywała Polsce i wyraźnie wyprzedzała Węgry oraz państwa bałkańskie. Jeszcze bardziej intrygujące jest, że w Polsce po przewrocie w 1926 r., który stał się wzorem dla litewskich spiskowców z 17 grudnia 1926 r., demokracja odrodziła się i od 1928 r. wegetowała aż do śmierci Józefa Piłsudskiego w 1935 r[32]. Niejednego zaintrygować mogą również oznaki odradzania się demokracji w Estonii w przeddzień roku 1940 …

Nie spieszmy się jednak z porównywaniem wskaźników IV dla Litwy z okresu sejmokracji w latach 1920-1926 ze wskaźnikami demokracji dla II RL z lat 1990-2000. Wiele pytań powstaje po dokładniejszym zbadaniu tabelki (zob. Tabela 1), w której zaprezentowano dane statystyczne wykorzystywane przez fińskiego politologa oraz założenia dotyczące naszego państwa.

 

Tabela 1 Statystyki dotyczące wyborów na Litwie w latach 1920-1926 wykorzystywane przez Vanhanena

Data wyborów

Największa partia

Odsetek głosów/miejsc otrzymanych przez największą partię

Ogólna liczba głosów

Liczba mieszkańców

Odsetek głosujących w ogólnej liczbie wyborców

Pierwsza Republika Litewska

1920

Partia Chrześcijańskich Demokratów

52,7

-

2030000

(35,0)

1922

Blok Chrześcijańskich Demokratów

48,7

-

2096000

(35,0)

1923

Blok Chrześcijańskich Demokratów

51,3

-

2129000

(35,0)

Druga Republika Litewska

1990

Sąjūdis

49,0

1883000

3722000

50,6

1992

Demokratyczna Partia Pracy

 

45,1

1812798

3742000

48,4

1996

Związek Ojczyzny - Litewscy Konserwatyści

29,8

1306861

3710000

35,2

- oznacza brak danych; liczby w nawiasach oznaczają, że zamiast danych statystycznych Vanhanen prezentuje swoje szacunki

 

Źródło: T. Vanhanen, All Country Fact Sheets, Update, and Bibliography, http://www.prio.no/misc/Download.aspx?file=%2fprojects%2fdataset-website-workspace% 2fPolyarchy%2520Dataset%2520Manuscript%2ffile42499_vanhanen_pdf.zip, dostęp 2012.09.04.

 

Nie warto martwić się o nieścisłości w terminologii, gdyż nie ma to wpływu na rezultaty obliczeń. Nie tylko w pierwszych (10-11 października 1922 r.), ale też w drugich (12-13 maja 1923 r.) wyborach do Sejmu I RL, a także w wyborach do Sejmu Założycielskiego z 14-15 kwietnia 1920 r. startowała nie tylko Partia Chrześcijańskich Demokratów, ale też Blok Chrześcijańskich Demokratów, do którego poza tą partią należał również Związek Rolników (Ūkininkų sąjunga) oraz Federacja Pracy (Darbo federacija; w niektórych okręgach wyborczych te organizacje wystawiły w wyborach wspólne listy)[33]. Fiński autor prawdopodobnie nie zna szczegółów ordynacji wyborczej w kwestii rozdzielenia głosów, oddanych na listy kandydatów, które nie przekroczyły „progu wyborczego”[34] pomiędzy listy, które pokonały próg[35]. Bloki wyborcze z poszczególnych partii (list) były tworzone głównie w celu połączenia tych głosów resztkowych. Jako że chrześcijańscy demokraci mogli być pewni, że ich organizacje we wszystkich okręgach wyborczych (poza Kłajpedą) osiągną „próg wyborczy”, a w przypadku wystawienia trzech odrębnych list można było spodziewać się lepszego wyniku przy podziale miejsc w sejmie na podstawie głosów resztkowych, to ich organizacje w wyborach do II Sejmu startowały bez tworzenia formalnego bloku.

Jednak Vanhanen zamiast udziału głosów zdobytych przez ten blok, który we wszystkich wyborach parlamentarnych z okresu sejmokracji zdobywał najwięcej głosów, korzysta ze względnego udziału zdobytych mandatów, a to już ma wpływ na wyniki obliczeń – nieco obniża wskaźnik demokratyzacji. Otóż głosy wyborców popierających listy, które nie zdobyły mandatów (np. Partię Postępu Narodowego, czyli narodowców, którzy w wyborach 1920, 1922 i 1923 r. nie uzyskali ani jednego miejsca w Sejmie), „dzielą” między sobą zwycięzcy wyborów. Dlatego też udział zdobytych przez nich mandatów przewyższa udział zdobytych głosów – tym bardziej, im więcej głosów otrzymali.

Nieścisłości pojawiają się, gdyż fiński politolog korzystał ze źródeł, w których po prostu nie zamieszczono tych danych[36]. Vanhanen rozpoczął tworzenie swojej bazy danych zanim jeszcze kraje bałtyckie powróciły na mapę polityczną świata. Należy więc cieszyć się, że już wówczas zostały uwzględnione w tej bazie, chociaż ta radość nieco blaknie, gdy się zauważy, że po ich odrodzeniu, naukowiec z sąsiedniego państwa nie skorzystał z nowych możliwości dla uściślenia wykorzystywanych informacji. Litewskiemu badaczowi nie sprawia to trudności: obszerne dane dotyczące wszystkich wyborów z okresu sejmokracji można znaleźć w Litewskim roczniku statystycznym 1924-1926, zaś uogólnione dane – w szeregu publikacji, poświęconych życiu Litwy w owym okresie[37]. Chociaż w wydawnictwach statystycznych międzywojennej Litwy główne informacje są podawane nie tylko w języku litewskim, ale też francuskim, to jednak nie zwalnia Departamentu Statystyki Republiki Litewskiej z obowiązku przygotowania i wydania zbioru litewskiej statystyki historycznej w języku angielskim przeznaczonego dla dosyć znacznego grona komparatystów.

Korzystając z litewskich wydawnictw statystycznych należy uaktualnić również dane dotyczące mieszkańców międzywojennej Litwy, które fiński badacz przywołuje na podstawie opracowania Arthura S. Banksa[38]. Litewski rocznik statystyczny 1924-1926 podaje, że w owych latach Litwa liczyła 2168419 mieszkańców. Na tę liczbę składa się 2028971 mieszkańców Wielkiej Litwy , których 17 września 1923 r. zastali rachmistrzowie powszechnego spisu ludności (jedynego w trakcie międzywojnia). W Kraju Kłajpedzkim mieszkało w owym roku 139448 mieszkańców[39]. Co prawda w Kraju Kłajpedzkim spis ludności odbywał się nie w 1923 r., ale 20 stycznia 1925 r. Litewski rocznik statystyczny 1924-1926 podaje liczbę 139448 mieszkańców Kraju Kłajpedzkiego w 1923 r. na podstawie danych z tego spisu, po uwzględnieniu przyrostu mieszkańców od 1923 do 1925 r. Jednak mieszkańcy Kraju Kłajpedzkiego nie uczestniczyli w wyborach do II Sejmu 12-13 maja 1923 r., dlatego udział procentowy uczestników tych wyborów należałoby liczyć w odniesieniu do 2029000 mieszkańców Wielkiej Litwy. Vanhanen podaje liczbę mieszkańców Wielkiej Litwy w 1923 r. większą o równe 100000, co można wyjaśnić pojawieniem się technicznego błędu w jego źródle, generalnie godnym zaufania.

W takim przypadku liczba mieszkańców Litwy w 1920 i 1922 r., którą przywołuje fiński naukowiec (odpowiednio 2030000 i 2096000) również odbiega od rzeczywistości. Szacunkową liczbę mieszkańców w 1922 r. możemy określić poprzez odjęcie od liczby mieszkańców w 1923 r. rocznego przyrostu (28437 mieszkańców) z roku 1923, wskazanego w Litewskim roczniku statystycznym 1924-1926[40]. Otrzymaną liczbę (2000534) będziemy wykorzystywali przy dalszych obliczeniach wskaźnika partycypacji w wyborach z 1922 r. Tę samą operację powtórzymy dwukrotnie: od otrzymanej liczby odejmiemy przyrost naturalny (20466), zaś od otrzymanej różnicy (1980068) – przyrost naturalny z 1921 r. (19499). Z tego wynika, że w 1920 r. w RL liczyła 1960569 mieszkańców (a nie 2030000, jak wskazuje Vanhanen).

W rzeczywistości w 1920 r. liczba mieszkańców Litwy była znacznie niższa, gdyż w czasie gdy odbywały się wybory do Sejmu Założycielskiego wielu uchodźców nie wróciło jeszcze z Rosji. W Tabeli nr 2 przedstawiono dane ogłoszone przez ministra spraw wewnętrznych RL w latach 1920-1922 Rapolasa Skipitisa, dotyczące uchodźców oraz osób zesłanych do Rosji w trakcie I wojny światowej[41].

 

Tabela 2 Powrót uchodźców wojennych i zesłańców z czasów I wojny światowej z Rosji w latach 1918-1921

Wyjechało do Rosji

Wróciło

1918-1919 r.

1920-1921 r.

Litwinów

250000

150000

65000

Żydów

160000

35000

45000

Rosjan

90000

30000

5000

Polaków i innych

50000

30000

5000

Ogółem

550000

245000

120000

 

Nie wróciło

Litwinów

35000

Żydów

80000

Rosjan

55000

Polaków i innych

15000

Ogółem

185000

 

Jeżeli uznamy te dane za wiarygodne, to obliczoną przed chwilą liczbę mieszkańców Litwy w 1920 r. musimy pomniejszyć o co najmniej 120000[42]. Otrzymujemy liczbę 1841000, którą będziemy wykorzystywali przy obliczaniu wskaźnika partycypacji, chociaż prawdopodobnie również i ta liczba jest zawyżona[43]. Tak czy inaczej, dokładnie znamy jedynie liczbę osób uczestniczących w wyborach w latach 1920-1923. Według danych Litewskiego rocznika statystycznego 1924-1926 w wyborach do Sejmu Założycielskiego brało udział 682291 wyborców, do I Sejmu w 1922 r. – 811687, do II Sejmu w 1923 r. – 901337 wyborców. Nie posiadamy niestety danych dotyczących liczby mieszkańców posiadających prawo głosu, ale w owym czasie wspominano o niezwykle aktywnym uczestnictwie w wyborach do Sejmu Założycielskiego. W dniu otwarcia Sejmu jego przewodniczący Aleksandras Stulginskis ogłosił, że w wyborach uczestniczyło ponad 90% wyborców[44]. W literaturze przedmiotu można znaleźć też znacznie niższą liczbę (70%)[45]. Jeżeli nawet uwzględnimy tę niższą wartość, to przyrostu wyborców w wyborach do I sejmu w 1922 r. o 129396 głosujących (około 16%) nie da się wytłumaczyć ani jeszcze większą aktywnością wyborczą niż podczas wyborów do Sejmu Założycielskiego, ani naturalnym przyrostem ludności. Znaczną część nowych wyborców stanowili uchodźcy i zesłańcy, którzy wrócili z Rosji.

Mimo wszystko to nie wskazane powyżej nieścisłości są największą wadą opisu stanu demokracji w I RL w latach 1920-1926 autorstwa Vanhanena. Największy defekt tego obrazu – to ignorowanie wyborów III Sejmu w dniach 8-10 maja 1926 r. Trudno uwierzyć, by Vanhanen lub pracujący w jego projekcie pracownicy techniczni nie posiadali żadnej informacji na temat tych wyborów albo zapomnieli je uwzględnić. Fiński politolog prawdopodobnie ignoruje te wybory, po których rozpoczęło się tak krótka wiosna demokracji w przedwojennej Litwie, gdyż zdecydował się na obliczanie rocznego wskaźnika demokracji w oparciu o jej stan w ostatnim dniu danego roku (!).

Taka zasada pozwala uniknąć kłopotów, które powstają w sytuacji, gdy w ciągu jednego roku (na przykład po rozwiązaniu parlamentu, który nie zdołał stworzyć rządu) wybory odbywają się dwa albo więcej razy z rzędu. Jednak należałoby stosować tę zasadę jedynie w takich sytuacjach, dodając, że uwzględnia się jedynie wyniki ostatnich wyborów w danym roku. W przeciwnym razie we wszystkich przypadkach, gdy dla obliczenia IV wykorzystuje się dane dotyczące podziału mandatów, a nie głosów, należałoby zagłębiać się w szczegóły migracji wybranych przedstawicieli między frakcjami. Fiński politolog tego nie robi, tylko wszędzie wykorzystuje dane dotyczące podziału mandatów tuż po wyborach. Usunięcie tak ważnego dla historii litewskiej demokracji 1926 roku poprzez nadanie temu okresowi zerowej wartości demokracji z powodu nieprzemyślanej zasady technicznej jest nie do zaakceptowania. Przecież właśnie do tego służą „tabele państw”, by można było uwzględnić specyfikę konkretnych przypadków.

Jeżeli nawet będziemy obstawać przy stosowaniu zasady Vanhanena, według której wartość IV dla całego roku zależy od stanu reżimu politycznego w ostatnim dniu tego roku, to nie można pominąć okoliczności, że demokracja parlamentarna nie upadła na Litwie przez jedną noc z 16 na 17 grudnia. Jej agonia trwała aż do 12 kwietnia 1927 r., gdy rozwiązano III Sejm. Zanim tak się stało już 19 grudnia 1926 r. sejm uprawomocnił przewrót, głosami narodowców i chrześcijańskich demokratów wybierając na nowego prezydenta Smetonę. Zwołano kilka posiedzeń, na których wykonywano rutynowe prace – obradowano i przyjmowano ustawy. Nawet gdybyśmy pedantycznie przestrzegali zasady Vanhanena, to III Sejm mógłby być wykreślony z historii tylko gdyby 17 grudnia 1926 r. został rozwiązany.

Ostatnia korekta, która musi być naniesiona na wykorzystywane przez Vanhanena dane dotyczące historii politycznej Litwy międzywojennej, jest związana z okresem autorytaryzmu. Chociaż głównym celem IV jest różnicowanie państw, które już przekroczyły próg demokracji, ale jeszcze nie wspięły się na jej najwyższy poziom[46], to dosyć wysoko ustawiony próg[47] pozwala wykorzystywać go w jeszcze jednym celu – różnicowania reżimów autorytarnych na twarde, łagodniejsze i półdemokratyczne. Rozróżnienie na demokracje i niedemokracje zależy od wyboru wartości progowych, a sam politolog stwierdza, że we wcześniejszych wersjach indeksu wykorzystywał inne wartości progowe[48]. Obowiązywał 15-procentowy próg partycypacji zamiast obecnych 10 procent. To oznacza, że niektóre słabe demokracje były dawniej określane jako reżimy autorytarne[49], a zatem wyraźne demokracje od wyraźnych systemów autokratycznych dzieli szara strefa reżimów półdemokratycznych i półautorytarnych. Indeks Vanhanena jest tak skonstruowany, że przykładami całkowicie wyraźnych systemów niedemokratycznych (IV=0) stają się państwa, w których nie odbywają się wybory lub odbywają się jedynie wybory pośrednie. Są to dyktatury wojskowe oraz monarchie absolutne. Każde wybory, nawet jeżeli nie są uczciwe, umożliwiają państwu zdobycie wartości indeksu demokratyzacji wyższej niż zero.

Jeżeli dokładniej zbadamy zbiór danych i tabele państw Vanhanena, to zauważymy, że są tam drobiazgowo odnotowane również wszystkie wybory, które odbyły się w krajach komunistycznych, a co do ich fasadowości czy fikcyjnego charakteru nie ma żadnych wątpliwości. W dodatku za dobrą monetę przyjmuje się oficjalne dane o stuprocentowej partycypacji w takich wyborach, które o niczym nie przesądzały. Jak już wspomniano, to nie ratuje Związku Sowieckiego przed otrzymaniem zerowej wartości IV, gdyż można było głosować jedynie na „komunistycznych i niepartyjnych” członków bloku. Jednak w niektórych państwach satelickich „demokracji ludowej” z różnych powodów do pseudoparlamentów wybierano również nielicznych kandydatów nienależących do bloku wyborczego partii komunistycznej. Przykładem może być komunistyczna Polska, gdzie do Sejmu czasem wybierano również kandydatów nienależących do komunistycznego bloku wyborczego[50]. Nie miejsce tu na rozważania, czy aby oni również nie byli jedynie sługusami kontrolowanymi przez służby specjalne. Faktem pozostaje, że sejmowe głosowania w komunistycznej Polsce nie zawsze były jednogłośne jak to miało miejsce podczas sesji sowieckich Rad Najwyższych.

Z tego samego powodu w okresie międzywojennym większości państw europejskich, których reżim niemal jednomyślnie określa się jako autorytarny, przyznaje się większą niż zero wartość indeksu IV. Większość dyktatorów po rozwiązaniu parlamentów, które nie chciały się podporządkować, zwoływała nowe. W nieuczciwych wyborach zapewniali sobie posłuszną większość, ale w parlamentach zasiadali również przedstawiciele opozycji czy niezależni posłowie. W zbiorze danych Vanhanena Litwa jest jednym z niewielu państw międzywojennej Europy, którym przypisano zerową wartość IV. Jest to jednocześnie sugestia, że reżim Smetony na Litwie był tak samo surowy jak w pozostałych państwach, które otrzymały zero – hitlerowskich Niemczech czy stalinowskiej Rosji. Rzecz jasna, IV uwzględniając jedynie wskaźniki związane z wyborami nie może uchwycić wszystkich spraw wpływających na istotę reżimu autorytarnego. Wrócimy jeszcze do tego na końcu artykułu. Jeżeli jednak fiński politolog zdecydował się w tabelach państw i zbiorze danych umieścić fikcyjne wybory odbywające się w państwach komunistycznych, to nie powinien również ignorować trochę mniej fikcyjnych wyborów, które odbywały się na Litwie po 1926 r.

Chociaż we wszystkich krajach bałtyckich w okresie międzywojennym zapanowały reżimy autorytarne, to jedynie łotewski dyktator Karlis Ulmanis rządził zupełnie nie licząc się z prawnymi formalnościami. W 1934 r. złamał konstytucję wykorzystując władzę, którą posiadał jako premier Łotwy i rozwiązał sejm łotewski. Nie uprawomocnił później swojej władzy, rządząc państwem za pomocą ustaw i rozporządzeń wydawanych przez rząd powołany według własnego uznania. Gdy w 1936 r. skończyła się kadencja prezydenta Łotwy Albertsa Kviesisa, który poparł przewrót w 1934 r., Ulmanis po prostu mianował siebie nowym prezydentem Łotwy. Ten nihilizm Ulmanisa wobec prawa konstytucyjnego być może można wytłumaczyć jego wykształceniem. Był on agronomem i próbował rządzić Łotwą tak, jak dobry gospodarz zarządza swoim gospodarstwem. Zarówno estoński dyktator Konstantin Päts, jak i Antanas Smetona byli z wykształcenia prawnikami i widocznie z tego względu znacznie większe znaczenie przypisywali prawnym formalnościom oraz zadbali o „formalizację” swojej władzy poprzez nowe konstytucje i wybory.

W Estonii taka konstytucja po zatwierdzeniu w referendum weszła w życie w 1938 r.[51]. Później zorganizowano zarówno wybory parlamentarne, jak i prezydenckie. Vanhanen klasyfikuje estoński ustrój państwowy wprowadzony przez tę konstytucję, jako system kompetencji równoległych i poleca obliczać rywalizację oraz partycypację w obydwu wyborach i ważyć ich wkład do wartości IV według proporcji 50%-50%. Nowa konstytucja Estonii przewidywała powszechne wybory prezydenckie, z wyjątkiem sytuacji, gdy wystawiony zostaje jeden kandydat. W takim przypadku prezydenta miało wybrać specjalne zgromadzenie, w skład którego wchodzili posłowie obydwu izb parlamentarnych, a także 120 przedstawicieli samorządów terytorialnych. Tak też się stało w 1938 r., kiedy to Päts został wybrany 216 głosami (92%), zaś 16 kart wyborczych było pustych[52]. Jako że wybory nie były powszechne, Vanhanen uznaje, że wartość partycypacji dla nich wynosi zero. Jednak wskaźnik rywalizacji nie jest równy zero – fiński politolog przyjmuje wartość 4 ((100-92 = 8) ×0,5)). Jeszcze wcześniej odbyły się wybory parlamentarne, których nie zbojkotowała opozycja. Stworzony przez Pätsa Związek Ojczyźniany zdobył „jedynie” 80% głosów i otrzymał w parlamencie 64 miejsca z 80 (wskaźnik rywalizacji 20 × 0,5 = 10). Do estońskiego parlamentu dostała się więc większość przywódców partii parlamentarnych z okresu demokratycznego, w tym wielki antagonista Pätsa Jaan Tönnison. W wyborach uczestniczyło 446477 wyborców lub 39,3% mieszkańców Estonii. Po zważeniu procentu wyborców w ogólnej liczbie mieszkańców współczynnikiem 0,5 otrzymujemy „prawdziwą” wartość wskaźnika partycypacji w wyborach parlamentarnych (19,7). Po jego przemnożeniu przez sumę ważonych wskaźników rywalizacji w wyborach parlamentarnych i prezydenckich (14) ((14 × 19,7)/100) otrzymujemy przedstawioną przez Vanhanena wartość indeksu IV w ostatnich dwóch latach istnienia niezależnej Estonii (2,76).

Gdy zobaczymy, jak dokładnie Vanhanen oblicza wskaźniki dla „nieprawdziwych” wyborów odbywających się w autorytarnej Estonii i że nawet dla faszystowskich Włoch oblicza IV = 0,05, pojawiają się wątpliwości, czy zasadnie smetonowska Litwa otrzymuje same zera. Wątpliwości nie wzbudza zerowa wartość wyborów w 1940 r. do tzw. Sejmu Ludowego. Były to wybory fasadowe, podobnie jak wybory odbywające się później w okresie sowieckim, gdyż organizatorzy zawczasu znali nie tylko zwycięzców, ale też dokładną liczbę głosów oddanych na nich. Wybory za czasów Smetony nie były wolne ani uczciwe, ale nie były fasadowe – o ile wiemy, komisje wyborcze nie fałszowały kart wyborczych i nie głosowały za wyborców, którzy nie stawili się na głosowaniu, zaś w 1936 r. w wyborach do Sejmu kandydatów było więcej niż miejsc w Sejmie. Przypominały raczej wybory odbywające się dziś na Białorusi, niż te, które miały miejsce w Związku Sowieckim. Pragnąc możliwie dokładnie odzwierciedlić rzeczywistość (właśnie w tym celu stosuje się miary ilościowe zamiast oceny jakościowej), nie należy ignorować tych szczegółów.

Od przewrotu w 1926 r. do początku okupacji Litwy latem 1940 r. wybory odbyły się trzy razy: dwa razy prezydenckie (w 1931 i 1938 r.) oraz do IV Sejmu (1936 r.). Wartość IV wyborów z 1931 r. jest bez wątpienia równa zeru. Smetona został w 1931 r. wybrany na prezydenta przez kolegium specjalnych wyborców (szczególnych przedstawicieli narodu). Samych elektorów nie wybierali wyborcy (tak jak się dzieje podczas wyborów prezydenta USA), lecz członkowie rad samorządów terytorialnych, których wybór (głosowanie nie było powszechne, gdyż wprowadzono cenzus majątkowy) był kontrolowany przez Ministerstwo Spraw Wewnętrznych, co zapewniało „pożądany” skład rad samorządowych. Zgodnie z przedstawionymi wcześniej zasadami obliczania wskaźnika partycypacji według Vanhanena w takim przypadku wartość wskaźnika należy uznać za równą zero. Taką samą wartość należy nadać również wskaźnikowi rywalizacji, gdyż Smetonę wybrano jednogłośnie[53].

Inaczej się stało podczas wyborów do IV Sejmu w 1936 r.[54]. Kandydatów wystawiały rady rejonowe (w Kownie – rada miasta), jednak wybierani oni byli w okręgach, do których należały po trzy rejony, a każdy samorząd mógł wystawić tylu kandydatów, ile w okręgu miało być wybranych „przedstawicieli narodu” (po jednym na 50000 mieszkańców). Dlatego wystawiono niemal trzy razy więcej kandydatów (144) niż przewidziano miejsc w przyszłym sejmie (49). Wyborcy, którzy przyszli na głosowanie 9-10 czerwca 1936 r. musieli więc nie tylko głosować, ale też wybierać. Opozycja nawoływała do bojkotu wyborów, jednak wielu ludzi przyszło na głosowanie – być może dlatego, że (podobnie jak podczas wyborów do Sejmu Ludowego w 1940 r.) stemplowano paszporty osób uczestniczących w wyborach. „Według oficjalnych danych prawo wyborcze przysługiwało 1137000 osobom, a głosowało 776000, tj. 68,3% wszystkich uprawnionych”[55]. Litewski rocznik statystyczny podaje, że 31 grudnia 1936 r. było na Litwie 2526535 mieszkańców[56]. Z tego wynika, że nieważona wartość wskaźnika partycypacji dla tych wyborów wynosi 30,7.

Jak obliczyć wskaźnik rywalizacji? Wykazano już, że te wybory miały charakter rywalizacyjny, gdyż o jedno miejsce ubiegało się więcej niż trzech kandydatów. Jednak reprezentowali oni (z jednym istotnym wyjątkiem, który zostanie omówiony później) tę samą siłę polityczną – Związek Narodowców (LTS). Ponieważ nie istniały listy rywalizujących partii, to wskaźnik rywalizacji musimy obliczać nie według podziału głosów, oddanych na te listy, tylko według podziału mandatów. Nie wszyscy posłowie IV Sejmu formalnie należeli do LTS (było ich 42). W odróżnieniu od Rad Najwyższych zwoływanych w czasach sowieckich na kilkudniowe sesje i jednomyślnie głosujących, IV Sejm był instytucją, która rzeczywiście działała. Obradował przez co najmniej pięć i pół miesiąca w roku (jeżeli nie zwoływano sesji nadzwyczajnej). Projekty ustaw przedstawiane przez rząd były rzeczywiście rozpatrywane, odbywały się dyskusje i nie zawsze głosowano jednogłośnie. Niektórzy posłowie (przede wszystkim ks. Juozas Laukaitis – były członek IV Dumy Cesarstwa Rosyjskiego (1912-1917 r.), założyciel i redaktor popularnego wydawanego na początku XX w. tygodnika katolickiego „Šaltinis”, prałat i proboszcz Serejów) mieli opinię dysydentów, którzy „psuli” życie ministrów poprzez swoje zapytania i inne działania[57].

Mimo wszystko były to jedynie wewnętrzne spory narodowców, a nie walka parlamentarnej większości i opozycji. „W IV Sejmie nie było frakcji, gdyż wszyscy jego członkowie, z wyjątkiem trzech kłajpedzian, byli formalnymi lub nieformalnymi („niezarejestrowanymi”) narodowcami”[58]. Istniała więc jedna frakcja w IV Sejmie – „frakcja kłajpedzka”. Ministerstwo Spraw Wewnętrznych nie potrafiło bowiem kontrolować samorządów Kraju Kłajpedzkiego jako jedynych na Litwie i nie mogło zapewnić, by wybierano do nich tylko ludzi związanych z „partią władzy”. Granice dla tej kontroli wyznaczyły postanowienia międzynarodowej konwencji kłajpedzkiej, która nadawała Krajowi Kłajpedzkiego szeroką autonomię, a której mała i słaba Litwa musiała przestrzegać – zwłaszcza po niepowodzeniu związanym z próbą opanowania w latach 1934-1935 rosnących w siłę hitlerowców[59]. Z powodu niemieckich sankcji ekonomicznych Litwa nie mogła wyjść z kryzysu i poniosła ogromne straty, dlatego litewski rząd musiał pogodzić się z panowaniem niemieckich sił pronazistowskich w sejmiku i innych obieralnych instytucjach samorządowych Kraju Kłajpedzkiego. Nie tylko zagraniczni, ale też litewscy badacze „deprecjonują” okres po 1926 r. jako czas ponurego autorytaryzmu, z jakiegoś powodu całkowicie zapominając, że przetrwała „oaza demokracji” – Kraj Kłajpedzki[60].

Z psychologicznego punktu widzenia jest to zrozumiałe – większość w demokratycznie wybieranym sejmiku kłajpedzkim zawsze zdobywały proniemieckie, a od 1934 r. – również pronazistowskie partie. Jako że szczątki demokracji w Kraju Kłajpedzkim dawały więcej korzyści wrogom litewskości niż jej stronnikom, to dziwnie byłoby je dostrzegać i pozytywnie oceniać (o ile demokrację uznajemy za wartość samą w sobie, jak się dziś uważa). Tak się złożyło, że głosowała na nich również większość miejscowych Litwinów („kłajpedzian”), z którymi Wielka Litwa Kowieńska nie potrafiła znaleźć wspólnego języka. Ze stenogramów posiedzeń IV Sejmu i innych źródeł można wnioskować, że przedstawiciele Kraju Kłajpedzkiego prezentowali samodzielną postawę w kwestiach związanych z dominującymi już w Kraju Kłajpedzkim pronazistowskimi ugrupowaniami politycznymi. Przykładem może być zapytanie przedstawione przez nich w kwietniu 1938 r. w sprawie zniesienia stanu wojennego i stanowczy sprzeciw wobec projektu ustawy o stanie nadzwyczajnym oraz zmiany w ustawie o bezpieczeństwie narodu i państwa podczas posiedzenia zwyczajnej sesji IV Sejmu 15 października 1938 r.[61].

To niezwykle smutny paradoks, że szczątki demokracji w autorytarnej Litwie przetrwały ze względu na to, że rząd państwa bał się zaognienia stosunków z totalitarnymi hitlerowskimi Niemcami. Nie miejsce tu jednak na zgłębianie paradoksów czy ironii historii. Wystarczy jedynie stwierdzić, że dzięki temu, iż dyktatura Smetony nie mogła stłamsić (prohitlerowskiej) opozycji w Kraju Kłajpedzkim do „nieprawdziwego” IV Sejmu mogli trafić przynajmniej trzej posłowie, którzy nie byli poplecznikami ówczesnej władzy. Proniemieckie partie z Kraju Kłajpedzkiego nie doszły do porozumienia w sprawie bojkotowania lub uczestniczenia w wyborach do sejmu RL. W okręgu kłajpedzkim głosowała względnie najmniejsza, w porównaniu do pozostałych okręgów, część wyborców[62]. Z drugiej strony, był to jedyny okręg, w którym samorządy rejonowe nie skorzystały z prawa wystawienia więcej niż jednego posła z rejonu – wystawiono po jednym z rejonu kłajpedzkiego, szyłokarczemskiego oraz pojegiajskiego i wszyscy zostali wybrani[63].

Wartość wskaźnika rywalizacji Vanhanena dla Litwy od 1936 r., gdy wybrano IV Sejm do 1939 r., gdy po zaanektowaniu przez Niemcy Kraju Kłajpedzkiego jego przedstawiciele wycofali się z parlamentu, jest więc równa procentowemu udziałowi kłajpedzian w ogólnej liczbie posłów (około 6). Nie oznacza to jednak, że wartość IV dla tego okresu wynosi (6 × 30,7)/100 = 1,8. Wybory do IV Sejmu odbyły się, gdy obowiązywała konstytucja z 1928 r., która bardzo rozszerzyła uprawnienia władcze prezydenta. Sejm kontynuował prace po wejściu w życie nowej konstytucji 12 maja 1938 r., która wprowadziła niemal nieograniczoną władzę prezydenta. Jednak pod tym względem ówczesna konstytucja Estonii niewiele się różniła od litewskiej, a Vanhanen estoński ustrój państwowy klasyfikuje jako system kompetencji równoległych.

Uważam, że fiński politolog myli się, proponując by moc estońskiego prezydenta i parlamentu ważyć według wzoru 50% - 50%. Zarówno w przypadku ówczesnej Litwy, jak i Estonii bardziej pasowałaby formuła 25% - 75%, która nakazuje wskaźnik partycypacji w wyborach parlamentarnych ważyć współczynnikiem 0,25. Nie zagłębiając się w dalszą dyskusję, która wymagałyby obszernego porównania estońskiej konstytucji z 1938 r. z tymczasową konstytucją litewską z 1928 r. i konstytucją z 1938 r., stwierdzam, że wzór 25% - 75% najlepiej pasuje do Litwy po 1938 r., a dla lat 1928 – 1938 (gdy obowiązywała tymczasowa konstytucja z 1928 r.), można stosować wzór 50% - 50%. Wartość IV dla Litwy w latach 1936-1937 wynosi więc ((6×0,5)×(30,7×0,5))/100 = 0,46.

Obliczając wartość IV od 1938 r. należy uwzględnić wybory prezydenckie, które odbyły się 14 listopada 1938 r. Wybory znów były pośrednie (wskaźnik partycypacji wynosi więc 0), ale tym razem oddano dwa głosy (1,7%) przeciwko Smetonie (ze 120)[64]. Dwie puste karty wyborcze oddane w Sejmie to nie 16, jak w przypadku Pätsa w tym samym roku, ale czemu mielibyśmy je ignorować przy obliczaniu wartości IV dla Litwy, jeżeli Vanhanen wlicza je do estońskiego wskaźnika rywalizacji? Obliczając rywalizację w wyborach prezydenckich należy zastosować więc nowy współczynnik wagi: 1,7 × 0,75 = 1,275.

Dodatkowo należy na nowo obliczyć wagę frakcji kłajpedzian w Sejmie w roku 1938 r. Po zważeniu otrzymujemy nową wartość wskaźnika rywalizacji 6 × 0,25 = 1,5 oraz nową wartość indeksu partycypacji 30,7 × 0,25 = 7,675. Otrzymujemy więc całościowy wskaźnik rywalizacji dla tego roku 1,5 + 1,275 = 2,775 i nową wartość IV: (2,775 × 7,675)/100 = 0,213. Po tym jak w 1939 r. hitlerowskie Niemcy dokonały aneksji Kraju Kłajpedzkiego, przedstawiciele Kraju Kłajpedzkiego wycofali się z Sejmu. W tym roku pozostaje więc już tylko wartość wskaźnika rywalizacji 1,275, która pochodzi z wyborów prezydenckich w 1938 r. Wykorzystujemy tę wartość dla obliczenia wartości IV dla 1939 r. (1,275 × 7,675)/100 = 0,09785625. To wszystko może być bliskie prawdy, jeżeli zgodzimy się z obliczoną przez Vanhanena wartością IV = 0,02 dla Włoch w 1939 r. i IV = 2,76 dla Estonii. I RL przestała istnieć będąc państwem autorytarnym, ale nie można powiedzieć, że nie było w niej żadnego śladu demokracji, tak jak w przypadku totalitarnych sąsiadów – Niemiec czy ZSRR a nawet „agrarnie” zarządzanej przez Ulmanisa Łotwie.

 

Druga Republika Litewska w zwierciadle indeksu Vanhanena

 

Jeszcze bardziej zaskakujące jest, że fiński politolog popełnia znacznie poważniejsze błędy przy mierzeniu poziomu demokracji w odrodzonej Republice Litewskiej niż te, które wytłumaczyliśmy w pomiarach reżimu politycznego w międzywojennej Litwie. Usprawiedliwieniem dla nich może być brak źródeł w języku angielskim oraz inne okoliczności, związane z czasowym zniknięciem Litwy z politycznej mapy świata. Bardziej zagadkowe (trudniejsze zarówno do wytłumaczenia jak i usprawiedliwienia)  są nieścisłości w obliczonych przez Vanhanena wartościach IV zaprezentowanych w opisie stanu demokratyzacji II RL w okresie pierwszego postkomunistycznego dziesięciolecia (zob. Załącznik 2).

Na pierwszy rzut oka nieścisłości te w tabeli są niewidoczne. Litewskiego patriotę może urazić co najwyżej niewypełnione pole roku 1990, bo przecież właśnie w tym roku ogłoszono całemu światu, że Litwa znów jest niepodległa. Jednak pod tym względem fiński politolog pozostaje w konwencji typowej dla zachodnich politologów, którzy za początek II RL uznają 6 września 1991 r., gdy niepodległość Litwy uznało istniejące jeszcze ZSRR. Wątpliwości pojawiają się po uważniejszym przyjrzeniu się danym przedstawionym w tabeli poświęconej II RL (zob. Tabela 1), na podstawie których dokonuje się obliczeń wartość IV, a zwłaszcza – założeniom systemu politycznego I RL, na podstawie których obliczane są wartości IV.

Co się tyczy danych, zaskakujące jest założenie fińskiego politologa, że w wyborach z 1990 r. Litewski Ruch na Rzecz Przebudowy (Lietuvos Pertvarkymo Sąjūdis, dalej Sąjūdis) zdobył jedynie 49,0% głosów. Na tej podstawie obliczona zostaje wartość IV dla 1991 r. podana w 2 załączniku ((51 × 50,6)/100 = 25,8). Taka liczba nie jest dokładna nawet jako informacja na temat procentowego udziału głosów kontrolowanych przez stronników Landsbergisa w Sejmie Restytucyjnym II RL w końcu 1991 r. W owym okresie stanowili oni nadal większość bezwzględną. Rozpad Sąjūdisu na frakcje, który ostatecznie sprawił, że „landsbergiści” znaleźli się w mniejszości i zmusił ich do okrytego złą sławą „oporu parlamentarnego”, na dobre nabrał impetu dopiero w 1992 r.

Co prawda, należy przyznać, że trudno ustalić dokładną liczbę głosów oddanych na Sąjūdis w tamtych kluczowych wyborach. Głosowano na indywidualnych kandydatów, a nie na listy partyjne. Jeżeli żaden z kandydatów nie otrzymał 50% wszystkich głosów w okręgu wyborczym, to odbywało się ponowne głosowanie. Pierwsze głosowanie miało miejsce 24 lutego 1990 r. i wybrano wówczas 90 posłów Rady Najwyższej Litewskiej SRR, która po ogłoszeniu niepodległości nazwała się Radą Najwyższą Republiki Litewskiej, a jeszcze później z datą wsteczną została przemianowana na Sejm Restytucyjny. 72  z nich uzyskało w wyborach poparcie Sąjūdisu[65]. W 45 okręgach musiano zorganizować drugą turę głosowania, zaś w czterech okręgach, gdzie w głosowaniu uczestniczyło mniej niż połowa wyborców – ponowne wybory[66].

Ponowne głosowania miały odbyć się 11 marca 1990 r., jednak pragnąc zgromadzić kworum Rady Najwyższej (wybrać przynajmniej 95 posłów na 141) przed początkiem Zjazdu Deputowanych Ludowych ZSRR w Moskwie, przywódcy Sąjūdisu wymusili na ówczesnych władzach wcześniejsze zorganizowanie tych głosowań. Odbyły się one 4, 7, 8 i 10 marca 1990 r. (w zależności od tego, na kiedy okręg zdążył się przygotować). W ten sposób do 11 marca 1990 r. udało się wybrać 133 posłów[67]. Podczas ponownego głosowania aktywność wyborcza była mniejsza – udział wzięło 66,4% wyborców, a w niektórych okręgach - mniej niż połowa. Dlatego liczba posłów, których trzeba było wybrać w powtórnych wyborach 7 kwietnia 1990 r. wzrosła z 4 do 8. Jednak i tego dnia nie wybrano wszystkich brakujących posłów. Dlatego w niektórych okręgach odbywały się nowe ponowne głosowania albo nowe wybory. Jako ostatni został wybrany w listopadzie 1990 r. w okręgu Nowa WilejkaVladislavas Švedas, przedstawiciel Litewskiej Partii Komunistycznej (platforma KPZR)[68].

Ze względu na te perypetie wyborczego maratonu roku 1990 trudno stosować wobec nich schemat dwóch rund głosowania. Na pierwszym posiedzeniu wybranej RN wieczorem 10 marca 1990 r. przewodniczący państwowej komisji wyborczej Juozas Bulavas ogłosił, że na listy wyborcze wpisano 2581000 wyborców, z których głosowało 1851000 (około 72%)[69]. Procentowy udział głosujących (49,7%), potrzebny do obliczeń indeksu Vanhanena otrzymujemy po podzieleniu tej liczby przez wskazaną przez fińskiego politologa liczbę mieszkańców Litwy w 1990 r. (3722000)[70]. Porównując informacje Bulavasa z danymi przedstawionymi przez Aloyzasa Sakalasa, przewodniczącego Komisji Mandatowej RN, widzimy, że są to dane dotyczące aktywności wyborczej 24 lutego 1990 r. Vanhanen podaje bardzo podobną (jednak nie identyczną, a więc niedokładną) liczbę wyborców, którzy wzięli udział w głosowaniu (1883000). Twierdzenie, że Sąjūdis w wyborach do Sejmu Restytucyjnego zdobyło jedynie 49% głosów, wynika z tego, że dzieli on przybliżoną czy zaokrągloną liczbę posłów Sąjūdisu (70) wybranych podczas pierwszego głosowania przez ogólną liczbę mandatów (141).

Vanhanen prawdopodobnie popełnił poważny błąd dotyczący skali zwycięstwa wyborczego Sąjūdisu w 1990 r., gdyż mechanicznie zastosował ogólną zasadę, że obliczenia politycznej rywalizacji między partiami opierają się na rezultatach pierwszej tury wyborów. Być może jest to rozwiązanie optymalne, gdy wybory odbywają się zgodnie ze „standardowym” systemem większościowym. Jednak przed chwilą wykazaliśmy, że wybory do przyszłego Sejmu Restytucyjnego nie miały takiego charakteru, dlatego stosowanie tej zasady prowadzi do wyników, które w oczywisty sposób są błędne, gdyż sugerują, że Sąjūdis zdobył poparcie mniej niż połowy wyborców. Pragnąc dokładnie poprawić błąd Vanhanena należałoby całą liczbę głosów zdobytych przez kandydatów wspieranych przez Sąjūdis w głosowaniu z 24 lutego 1990 r. (bez względu na to, czy ci kandydaci zostali wybrani czy nie) podzielić przez ogólną liczbę wyborców (1851000).

Zostawmy to ważne zadanie przyszłym badaczom, sami zastosujemy się do instrukcji Vanhanena, że w przypadku gdy nie posiadamy danych na temat procentowego udziału wyborców głosujących na partię, która zdobyła najwięcej głosów, do mierzenia rywalizacji partyjnej można wykorzystać procentowy udział zdobytych przez nią mandatów. W tym jednak celu nie będziemy się opierali na liczbie wybranych 24 lutego 1990 r. kandydatów popieranych przez Sąjūdis, lecz na ostatecznej ich liczbie. W literaturze przedmiotu wskazuje się, że kandydaci wystawieni lub popierani przez Sąjūdis otrzymali 96 (86%) mandatów[71]. Prawdziwy wskaźnik rywalizacji w wyborach z 1990 r. nie wynosi więc 51% (100-49), tylko 32%, czyli jest bardzo blisko progowej granicy 30% (przypomnę, że jeżeli zwycięzca wyborów otrzyma więcej niż 70% głosów albo miejsc, reżim polityczny nie jest już uznawany za demokratyczny)[72]. Trzeba więc radykalnie korygować wskaźnik demokracji dla 1991 r., przedstawiony przez Vanhanena. Jego prawdziwa wartość nie wynosi 25,8 tylko 15,9. Wydaje się, że jest on bliski prawdy, jeżeli tak jak Vanhanen równomierną dystrybucję władzy uznać za zasadniczą cechę demokracji. W okresie „rewolucji Sąjūdisu” było inaczej.

Jednak obnażony przed chwilą i naprawiony błąd Vanhanena blaknie w porównaniu do kolejnej pomyłki. Mierząc poziom demokratyzacji w postkomunistycznej Litwie z zupełnie niejasnych powodów zakłada on, że zarówno system polityczny I RL do 1926 r., jak i system polityczny II RL od 1992 r. opierał się na dominacji parlamentu. Oznacza to, że obliczając wartości indeksu IV dla postkomunistycznej Litwy uwzględnia on jedynie wyniki wyborów do sejmu RL z lat 1992, 1996 i 2000, ale pomija wybory prezydenta RL z lat 1993 i 1997.

Jak wiadomo, Sąd Konstytucyjny RL 10 stycznia 1998 r. przyjął głośną uchwałę, w której stwierdzono, że „zgodnie z ustalonymi w Konstytucji Republiki Litewskiej kompetencjami instytucji władzy system rządów państwa litewskiego jest zaliczany do formy rządów jaką jest republika parlamentarna. Jednocześnie należy zaznaczyć, że forma rządów naszego państwa charakteryzuje się również niektórymi cechami tak zwanej mieszanej (semiprezydenckiej) formy rządów”[73]. Rozgorzała dyskusja, w której aktywnie uczestniczyli zarówno politolodzy[74], jak i prawnicy[75]. Niemal wszyscy zgadzali się, że II RL nie jest republiką parlamentarną zawierającą elementy „mieszane”, ale właśnie republiką „mieszaną”, tj. semiprezydencką.

Po stwierdzeniu, że decyzja Sądu Konstytucyjnego RL była decyzją polityczną podyktowaną polityczną koniunkturą (nie po raz ostatni w praktyce Sądu), zaś II RL jako republika semiprezydencka powinna być zaliczona do kategorii nazwanej przez Vanhanena kategorią systemów politycznych o kompetencjach równoległych, nadal aktualne pozostaje pytanie, według którego wzoru (50%-50%) czy (75%-25%) należy ważyć znaczenie wyborów Prezydenta RL i wyborów Sejmu RL. Wybierzemy formułę 50%-50%, gdyż sam Vanhanen stosuje ten wzór wobec większości republik semiprezydenckich, w których prezydent ma w porównaniu z Litwą prawie takie same (np. Polska) czy nawet mniejsze (np. Słowacja) kompetencje. Nasz wybór można uzasadnić też wynikami pomiaru uprawnień prezydenta, które znajdziemy u naukowców badających tę kwestię[76].

W Załączniku 3 przedstawiamy uzupełnione i doprecyzowane dane do obliczeń IV dla współczesnej Litwy.

W Załączniku 4 zamieszczono wartości wskaźników rywalizacji, partycypacji i IV na podstawie sprecyzowanych danych z Załącznika 3. Dla porównania w nawiasach podano również wartości obliczone przez Vanhanena. Przypomnijmy, że w okresie 1936-1939 wybory Sejmu RL i Prezydenta RL ważono zgodnie z formułą 25%-75%, a w 1999-2000 r. – zgodnie z formułą 50%-50%. Wskaźnik partycypacji ważony jest poprzez pomnożenie przez współczynnik 0,25; 0,75; 0,5. Obliczając wartość IV zważone wskaźniki partycypacji zostają zsumowane i pomnożone przez wskaźnik rywalizacji otrzymany w analogiczny sposób. Jeżeli wybory parlamentarne i prezydenckie nie odbywają się w tym samym roku, to nowa ważona wartość wskaźnika partycypacji w wyborach prezydenckich jest dodawana do ważonej wartości wskaźnika partycypacji we wcześniejszych wyborach parlamentarnych (lub odwrotnie).

 

Porównania i wnioski

 

Po rewizji danych i obliczeń Vanhanena możemy dokonać zarówno diachronicznych (I RL i II RL), jak i synchronicznych porównań I RL i II RL ze współczesnymi im państwami europejskimi. W celu ułatwienia diachronicznego porównania w Załączniku 4 równolegle zaprezentowano dane dotyczące I RL i II RL. Dlaczego wiersz danych dotyczących I RL zaczyna się od 1920 r., mimo że od ogłoszenia niepodległości 16 lutego 1918 r. minęły niemal dwa lata, zaś w przypadku II RL – od 1990 r.? Ponieważ historia I RL jako ustroju demokratycznego rozpoczyna się od wyborów do Sejmu Założycielskiego w 1920 r. Sejm Restytucyjny z lat 1990-1992 to odpowiednik Sejmu Założycielskiego, który działał w latach 1920-1922. W historii I RL lat 1922-1926 i II RL lat 1992-1996 można znaleźć sporo zbieżności i porównywalnych problemów: reforma rolna, stabilizacja finansowa i ekonomiczna itp. Jednak im dalej od heroicznego okresu „polityki nadzwyczajnej” tym mniej znajdujemy takich zbieżności, które początkowo wynikały z podobnych wyzwań związanych z budową państwa. Znikają praktycznie całkowicie z historii politycznej po 1926-1996 r., gdy upada ustrój demokratyczny w I RL, a II RL pozytywnie zdaje słynny sprawdzian Samuela Huntingtona z demokracji skonsolidowanej, polegający na dwóch zmianach u władzy[77].

1.                  Porównania pozwalają przede wszystkim zrozumieć, co właściwie mierzy IV. Jak już wspominaliśmy, IV nie uwzględnia wymiaru swobód obywatelskich, który według większości teoretyków demokracji jest kluczowy. Wspomnieliśmy już, że taki wybór wynika z trudnej mierzalności tego aspektu. Poza tym fiński politolog dodaje, że wskaźnik rywalizacji pośrednio przynajmniej odzwierciedla stan swobód obywatelskich (prasy, zgromadzeń itp.), gdyż trudno sobie wyobrazić silną konkurencję wyborczą bez rzeczywistych swobód[78].

Doświadczenia z okresu sejmokracji w międzywojennej Litwie są interesujące właśnie dlatego, że podważają ten argument. Otóż niemal cała historia międzywojennej Litwy pokrywa się z okresem stanu nadzwyczajnego („stanu wojny”)[79]. Formalną podstawą dla jego utrzymywania przez tak długi czas były nieuregulowane stosunki z Polską - do marca 1938 r. Litwa uznawała, że pozostaje w stanie wojny z Polską. Prawdziwą przyczyną od 1921 r. były względy polityki wewnętrznej: stan nadzwyczajny wydawał się wygodnym narzędziem rządzenia państwem początkowo dla chrześcijańskich demokratów, a od 1926 r. – dla narodowców. Szykując się do wyborów do Sejmu Odrodzeniowego 1 marca 1920 r. odwołano stan wojenny (z wyjątkiem strefy przyfrontowej z Polską o szerokości 30 km), w lipcu 1920 r. znowu go przywrócono i przetrwał aż do 17 czerwca 1926 r., gdy został zniesiony (z wyjątkiem strefy o szerokości 1 km wzdłuż linii demarkacyjnej z Polską) przez nowo wybrany III Sejm, w którym kruchą przewagę posiadali ludowcy i socjaldemokraci. Po 17 grudnia 1926 r. znowu ogłoszono stan wojenny w całym kraju. Po tym jak Litwa nawiązała stosunki dyplomatyczne z Polską w wyniku ultimatum z 1938 r. nie było już formalnych podstaw dla stanu wojennego i przy naciskach ze strony hitlerowskich Niemiec[80] litewski rząd był zmuszony odwołać go od 1 listopada 1938 r. Jednak pod inną nazwą (jako  stan „wzmożonej ochrony państwa”) został on wprowadzony już 10 grudnia 1938 r. w Kownie i rejonie kowieńskim, zaś po utracie Kraju Kłajpedzkiego – na pozostałym terytorium Litwy.

Co prawda w przededniu wyborów do I Sejmu 9 września 1922 r. obszar stanu wojennego został ograniczony do ośmiu okręgów graniczących z terytorium kontrolowanym przez Polskę, ale było wśród nich Kowno i rejon kowieński, gdzie skupiało się życie polityczne państwa. Na tym obszarze obowiązywały przyjęte w 1919 r. przepisy o nadzwyczajnej ochronie państwa, które nadawały szerokie uprawnienia komendantom wojennym: mogli oni według własnego uznania poddawać karze grzywny i aresztowania osoby, których działalność (głównie publikacje prasowe) stanowiły zagrożenia dla „bezpieczeństwa państwowego”, zakazywać zgromadzeń i innych form działalności organizacji politycznych, konfiskować publikacje prasowe i zamykać gazety, przedsiębiorstwa handlowe i przemysłowe. Za rządów chrześcijańskiej demokracji te uprawnienia były szeroko stosowane nie tylko w celu zwalczania podziemia komunistycznego, ale także aby zwalczać opozycję lojalną wobec państwa litewskiego. Za krytykę rządu w prasie z ręki kowieńskiego komendanta wojskowego Vladasa Braziulevičiusa ucierpieli również przyszli dyktatorzy Augustinas Voldemaras (został zamknięty w obozie koncentracyjnym w Worniach) oraz sam Smetona (musiał spędzić kilka dni w areszcie po tym, jak odmówił zapłacenia grzywny). „Sejm pozostał jedynym miejscem, gdzie przedstawiciele mogli wyrażać niezadowolenie z polityki realizowanej przez chrześcijańskich demokratów”[81].

To wszystko było niczym innym, jak ostrym łamaniem fundamentalnych wolności politycznych, które sprawia, że nie można uznawać całego okresu sejmokracji za czasy prawdziwej, tj. liberalnej demokracji. Pomijając kilka miesięcy po otwarciu obrad Sejmu Odrodzeniowego 15 maja 1920 r., era demokracji liberalnej na Litwie trwała jedynie pięć miesięcy: od 17 czerwca 1926 r., gdy odwołano stan wojenny do 17 grudnia 1926 r. Jest to najważniejsza różnica między sejmokracją na Litwie a politycznymi reżimami na Łotwie i Estonii do 1934 r. W owych państwach demokracja liberalna, którą społeczeństwo zacofanej Litwy wytrzymało jedynie przez pięć miesięcy, była normalnym stanem systemu politycznego przez około 15 lat.  Jest to jednocześnie główna różnica między sejmokracją w międzywojniu i współczesną Litwą, w której bez wątpienia funkcjonuje prawdziwa (wolności polityczne nie są ograniczone) demokracja liberalna, nawet jeżeli nie jest ona szczególnie jakościowa[82].

Przypadek Litwy z lat 1920-1925, której przypisano całkiem wysokie wartości IV, pozwala lepiej zrozumieć, poziom jakiej (podkreślenie aut.) demokracji mierzy indeks Vanhanena. Mierzy on właśnie poziom demokracji wyborczej (ang. electoral democtacy), który zależy jedynie od intensywności rywalizacji wyborczej i skali partycypacji wyborców. W „sejmokratycznej” Litwie był on naprawdę wysoki. W wyborach do I-III Sejmu swoje listy (jako „Spółka robotnicza” i pod innymi nazwami) mogły wystawiać nawet antypaństwowa Partia Komunistów Litewskich, która bojkotowała wybory do Sejmu odrodzeniowego. Wybory były wolne i uczciwe. Co prawda, nie ma żadnych informacji na temat prób fałszowania wyników wyborów do Sejmu Odrodzeniowego.

Ludowcy i socjaldemokraci po niezbyt udanych dla nich wyborach do I i II Sejmu oskarżali chrześcijańskich demokratów o próby fałszowania rezultatów wyborów w niektórych okręgach wyborczych[83]. Po wyborach do I Sejmu (z powodu niejednoznacznie sformułowanego 76 § „Ustawy o wyborach sejmowych”) pojawiły się ostre spory między małymi i dużymi partiami w kwestii „słusznego” podziału resztek głosów. Z powodu tych sporów wyniki głosowania zostały ogłoszone dopiero miesiąc po wyborach[84]. W przededniu wyborów do III Sejmu rząd chrześcijańskich demokratów próbował skorzystać z „zasobów administracyjnych”. Z środków skarbu państwa subsydiowano prasę chadecką. W 1925 r. uchwalono zmiany w ustawie o zgromadzeniach, którymi zakazywano organizowania zgromadzeń na placach, ulicach itp. Te zmiany dyskryminowały opozycyjne partie ludowców i socjaldemokratów[85]. W większości litewskich miejscowości jedynie w szkołach znajdowały się pomieszczenia przystosowane do publicznych zgromadzeń, jednak dyrektorzy szkół, którzy zezwalali partiom opozycyjnym na organizację zgromadzeń, bardzo ryzykowali. Agitację na rzecz chrześcijańskich demokratów prowadziła podczas kazań absolutna większość popierających ich duchowych katolickich, bez oporów wykorzystując do tego ambony kościelne. Jednak wspomniane wykroczenia w zasadzie nie zmieniły wyników wyborów, a wykorzystanie „zasobów administracyjnych” nie uchroniło rządzących chrześcijańskich demokratów przed porażką w wyborach do III Sejmu 8-10 maja 1926 r.

Po sprecyzowaniu przedmiotu pomiarów, diachroniczne i synchroniczne porównanie wartości IV oraz ich dynamiki pozwala wyciągnąć więcej istotnych wniosków.

2.                  W pierwszych latach panowania międzywojennej sejmokracji (1920-1922) poziom demokracji wyborczej był wyższy niż w pierwszych latach postkomunistycznej Litwy (1990-1992). Chociaż zwycięstwo Sąjūdisu w wyborach do Sejmu Odrodzeniowego w 1990 r. można porównać do zwycięstwa chrześcijańskich demokratów w wyborach do Sejmu Założycielskiego, to jednak chrześcijańscy demokraci nie mieli w parlamencie tak znacznej przewagi, dlatego w podstawowych kwestiach dotyczących budowania państwa musieli szukać konsensusu z ówczesną lewicą (głównie ludowcami), zaś Sąjūdis w okresie 1991-1992 r. mógł jednostronnie podejmować strategiczne decyzje. Umniejszając zwycięstwo Sąjūdisu w wyborach z lutego-kwietnia 1990 r. poprzez błędy pomiaru Vanhanen zawyża poziom demokracji na rządzonej przez ten ruch Litwie, gdzie w większości przedsiębiorstw i instytucji (zwłaszcza na prowincji) grupy związane z Sąjūdisem dążyły do zajęcia miejsc, wcześniej zajmowanych przez komórki Litewskiej Partii Komunistycznej (LKP). Demokracja liberalna zaczęła się konsolidować na Litwie dopiero po tym, jak Sąjūdis przegrał wybory do Sejmu jesienią 1992 r.

3.                  Poziom demokracji wyborczej w okresie pierwszych dwóch sejmów w międzywojennej Litwie (1992 – 1926 r.) nie był niższy niż jej poziom w czasach pierwszego sejmu po odzyskaniu niepodległości (1992 – 1996 r.). Oznacza to, że rywalizacja partyjna nie była mniejsza, a partycypacja w wyborach nawet wyższa (zob. dalej punkt 6). Po zdecydowanym zwycięstwie Sąjūdisu w 1990 r. i jego samodzielnych rządach nastąpił równie dotkliwy rewanż ze strony następcy LKP – pokomunistycznej Litewskiej Demokratycznej Partii Pracy (LDDP) - podczas wyborów sejmowych w 1992 r. i prezydenckich w 1993 r., do 1996 r. partia ta rządziła samodzielnie. Mimo że chrześcijańscy demokraci posiadali nieznaczną większość w Sejmie Założycielskim i II Sejmie, w okresie gdy kładziono fundamenty nowego państwa (do czerwca 1924 r.), władze sprawowały rządy koalicyjne, w których uczestniczyła również główna partia opozycyjna (ludowcy). To rzecz jasna wiązało się z pewnymi kosztami. Były nimi częste zmiany rządów oraz sytuacja „patowa” w I Sejmie, który musiał zostać przedwcześnie rozwiązany.

4.                  Poziom demokracji wyborczej w czasach III Sejmu RL (IV = 31,24) dorównuje najwyższym wskaźnikom, jakie osiągnęła II RL. Z formalnego, arytmetycznego, punktu widzenia nieco wyższe są wskaźniki II RL z lat 1997-2000 (31,6-33,2), jednak różnicę można traktować jako błąd w obliczeniach. Wyższe wskaźniki II RL wynikają z tego, że rywalizację w wyborach prezydenckich z 1997 r. oblicza się na podstawie głosów, które w pierwszej turze wyborów zdobył ostateczny zwycięzca. W wyborach w 1997 r. Artūras Paulauskas, który w pierwszej turze zdobył 45,28% głosów, ostatecznie przegrał z Valdasem Adamkusem, który w pierwszej turze otrzymał 27,90% głosów[86]. Gdybyśmy wskaźnik liczyli w odniesieniu do kandydata, który w pierwszej turze zdobył najwięcej głosów lub rezultatów w drugiej turze głosowania (jak już wspominaliśmy, Vanhanen stosuje tę zasadę w większości przypadków), wskaźnik rywalizacji znacznie by się obniżył, a z tego powodu również sumaryczny IV z danego okresu byłby niższy niż wartość IV dla I RL po wyborach do III Sejmu w 1926 r.

5.                  W przypadku  wyborów do III Sejmu I RL w 1926 r. wskaźnik rywalizacji zbliżył się do maksymalnego pułapu 70%. W II RL ten pułap jest również osiągany już w siódmym roku demokracji (1996 r.) i pozostaje na podobnym poziomie aż do 2009 r., odzwierciedlając rosnącą fragmentaryzację systemu partyjnego II RL. W 2009 r. nagle spada z powodu fenomenalnego zwycięstwa Dali Grybauskaitė w wyborach prezydenckich 2009 r. (69,09% głosów w pierwszej turze). Gdyby RL była republiką prezydencką, byłby to objaw, że Litwa spadła do jednego z progów, które oddzielają demokracje od systemów niedemokratycznych. Przypomnijmy, że Vanhanen systemy polityczne, w których przegrane partie czy kandydaci w sumie otrzymują mniej niż 30% głosów, uznaje za systemy niedemokratyczne. Semiprezydencki charakter II RL i duży stopień fragmentaryzacji systemu partyjnego zapewniają Litwie dosyć wysoki poziom demokracji wyborczej w okresie 2009-2012 r. (IV=20,28) mimo że nie pojawił się żaden realny konkurent dla pani prezydent.

6.                  II RL charakteryzuje tendencja obniżającego się uczestnictwa w wyborach sejmowych. Pomijając wybory prezydenckie z 2009 r., w których nie było rzeczywistej rywalizacji, jest to główna przyczyna spadku wskaźnika IV w drugiej dekadzie postkomunizmu. Taka tendencja nie zdążyła ujawnić się w I RL w okresie sejmokracji, kiedy odbyły się cztery wybory parlamentarne – tyle samo co w II RL do 2000 r. Nieco wyższe (licząc sposobem Vanhanena) wskaźniki partycypacji w wyborach w pierwszej dekadzie II RL można wyjaśnić różnicami w strukturze demograficznej (względnie większy udział młodych ludzi, którzy nie mają jeszcze prawa głosu) i wyższym cenzusem wieku wyborczego (21 versus 18 lat) w I RL. Jednak wskaźniki partycypacji w drugiej dekadzie II RL są już niższe niż wskaźniki z okresu sejmokracji w I RL.

Jeżeli jednak obliczenia będziemy prowadzić w oparciu o udział procentowy mieszkańców, którzy posiadali prawo wyborcze, to w żadnych wyborach, które miały miejsce w niepodległej odrodzonej Litwie, nie głosowano tak aktywnie jak w niemal wszystkich wyborach do Sejmu w okresie sejmokracji I RL. W wyborach do Sejmu Założycielskiego mogło uczestniczyć do 90% uprawnionych wyborców[87],  do I Sejmu – około 73%[88], do II Sejmu – do 80%[89]. Co prawda wszystkie liczby opierają się na szacunkach (liczba obywateli wpisanych na spisy wyborcze jest nieznana), których dokładność może być podważona, ze względu na omówione wyżej problemy statystyki demograficznej w okresie 1920-1922 r. Jednak Litewski rocznik statystyczny 1924-1926 podaje dokładną liczbę obywateli na spisach wyborców do III Sejmu – 1179538[90]. Głosowało 1017293 osób. To znaczy, że głosowało 86,4% osób znajdujących się na spisach wyborców[91]. Prawdopodobnie w owym roku osiągnięto absolutny rekord partycypacji, uwzględniając wszystkie wolne wybory na Litwie od początku XX w. do dziś. Warto przypomnieć, że w „legendarnym” pierwszym głosowaniu do przyszłego Sejmu Restytucyjego 24 lutego 1990 r. głosowało około 72% wyborców. Pod względem aktywności z wyborami parlamentarnymi odbywającymi się w okresie sejmokracji w I RL mogą równać się jedynie wybory prezydenta II RL z 14 lutego 1993 r. (78,6% uprawnionych) oraz z 21 grudnia 1997 r. (71,45% w pierwszej turze, 73,66% w drugiej turze). W późniejszych wyborach prezydenckich uczestniczyła już tylko połowa zarejestrowanych wyborców. Tyle samo wynosi przeciętny wskaźnik partycypacji w wyborach do Sejmu II RL. Wyjątkiem były wybory sejmowe z 1992 r., kiedy w pierwszej turze uczestniczyło 75,25% wyborców[92].

7.                  Stabilne czy wręcz rosnące wskaźniki partycypacji w wyborach do Sejmu I RL zaprzeczają opiniom niektórych autorów (nie tylko ideologów reżimu narodowców), że Litwa w latach 1918-1926 r. nie była gotowa na demokrację. Można się zgodzić, że pod względem rozwoju gospodarczego, struktury społecznej i kultury politycznej Litwa nie dojrzała do liberalnej (podkr. moje) demokracji (której zasadniczą cechą jest tolerancja wobec wyznawców innych wartości oraz zapewniona wolność mniejszości)[93], jednak większość mieszkańców Litwy zaakceptowała i doceniała demokrację wyborczą, która polega na prawie wyboru i głosowania. Po części można tym również uzasadnić wysoki wskaźnik  partycypacji w wyborach z 1936 r., które nie były wolne (63,8% osób posiadających prawo głosu)[94]. Znacznie przewyższał on większość wskaźników partycypacji w wolnych wyborach II RL[95]. Widocznie ówczesna elita polityczna była najbardziej niedojrzała do demokracji liberalnej. Nie tylko chrześcijańscy demokraci, którzy nie chcieli odnowienia koalicji z ludowcami, ale również sami ludowcy. Po tym jak umocnił się reżim Smetony, głosząc hasła o „braku dojrzałości mas do demokracji” ci pierwsi usprawiedliwiali swoje poparcie dla przewrotu, ci drudzy – wstydliwą kapitulację 17 grudnia 1926 r.

8.                  Po sprecyzowaniu danych i statystyk demograficznych dotyczących wyborów w latach 1920-1926 w I RL, okazuje się, że w owym czasie Litwa pod względem poziomu demokracji wyborczej (ale nie liberalnej) w znacznie mniejszym stopniu pozostawała w tyle za Łotwą i Estonią niż twierdzi Vanhanen (por. Załączniki 1 i 4). „Opóźnienie” można po części tłumaczyć różnicami w strukturze demograficznej – społeczeństwo litewskie ze względu na wyższy współczynnik urodzeń było względnie „młodsze”. W przypadku wyborów do III Sejmu I RL, przez Vanhanena ignorowanych bez wystarczającego powodu, ta różnica zupełnie zanika – pod względem poziomu demokracji wyborczej Litwa dogoniła swoje sąsiadki.

9.                  Stosując ilościowe narzędzia pomiaru reżimów politycznych w przypadku autorytarnego okresu Litwy międzywojennej nie można pominąć resztek parlamentaryzmu w autonomicznym Kraju Kłajpedzkim i restauracji dekoracyjnego parlamentaryzmu w latach 1936-1940 r. Cechy te odróżniały litewski autorytaryzm od ówczesnych reżimów totalitarnych oraz jawnych dyktatur wojskowych, które reprezentowały najbrutalniejszą odmianę autorytaryzmu. Dokładniejszy pomiar poziomu autorytaryzmu w międzywojennej Litwie jest odrębnym zadaniem badawczym, do którego IV nie jest przystosowany.

10.              Przy interpretacji ilościowych wartości IV należy uwzględnić, że indeks Vanhanena poziom demokratyzacji mierzy jedynie na skali interwałowej[96]. To znaczy, że nie tylko progi demokratyzacji, ale też zerowa wartość indeksu mają charakter konwencjonalny. Co najważniejsze, nie można zmian wartości indeksu IV interpretować tak, że ilościowy wzrost tej wartości n razy oznacza również n-krotny wzrost zjawiska mierzonego przez IV. Podobnie jak wzrost temperatury powietrza z 10º C do 20º C nie oznacza, że jest dwa razy cieplej, tak i wzrost wartości IV z 10 do 20 nie oznacza, że poziom demokracji wyborczej wzrósł dwukrotnie. Nie możemy więc twierdzić, że w 2000 r. (IV = 33,2) na Litwie było ponad dwukrotnie więcej demokracji w porównaniu do 1991 r. (IV = 16,03). Takie twierdzenia mają sens jedynie, jeżeli rozważamy wartości wskaźników partycypacji i rywalizacji, składających się na ten indeks. Możemy jedynie twierdzić (na przykład), że wzrost wartości IV z 5 do 10 odzwierciedla taką samą zmianę demokracji wyborczej, jak wzrost tej wartości z 15 do 20, zaś równe wartości IV możemy traktować jako oznakę takiego samego poziomu demokracji wyborczej.

11.              Demokracja liberalna nie może istnieć bez demokracji wyborczej, jednak wysokie wskaźniki demokracji wyborczej nie gwarantują wysokiej jakości demokracji liberalnej (dane przedstawione w Załączniku 2 pokazują, że Włochy w latach 1990-2000 pod względem demokracji wyborczej dorównywały, a czasem nawet wyprzedzały kraje skandynawskie). Z drugiej strony, względnie niski poziom demokracji wyborczej charakteryzujący państwa z dwupartyjnym systemem i dużym odsetkiem wyborców, którzy nie korzystają z prawa głosu (przypadek USA[97]), może być do pogodzenia z demokracją liberalną wysokiej jakości. Pomiar jakości demokracji liberalnej jest odrębnym i niezwykle skomplikowanym zadaniem badawczym, do którego IV nie nadaje się.

 

 

Załącznik 1. Wartości indeksu Vanhanena dla wybranych państw europejskich w latach 1920-1939

 

Państwo

1920

1921

1922

1923

1924

1925

1926

1927

1928

1929

1930

1931

1932

1933

1934

1935

1936

1937

1938

1939

 

 

Austria

6,87

6,87

26,87

27,85

27,85

27,85

27,85

28,48

28,48

28,48

32,33

32,33

32,33

32,33

0

0

0

0

nd

nd

 

 

Belgia

14,69

16,22

16,22

16,22

16,22

16,2

16,2

16,2

16,2

17,77

17,77

17,77

17,54

17,54

17,54

17,54

19,29

19,29

19,29

18,76

 

Bułgaria

2,93

2,93

2,93

2,24

2,24

2,24

2,24

3,49

3,49

3,49

3,49

2,97

2,97

2,97

0

0

0

0

0

0

 

Czechosłowacja

32,69

32,69

32,69

32,69

32,69

34,98

34,98

34,98

34,98

37,23

37,23

37,23

37,23

37,23

37,23

40,1

40,1

40,1

40,1

bd

 

 

Wielka Brytania

13,68

13,68

18,78

18,78

17,92

17,92

17,92

17,92

17,92

28,63

28,63

21,13

21,13

21,13

21,13

22,33

22,33

22,33

22,33

22,33

 

 

 

Estonia

29,58

29,58

29,58

28,88

28,88

28,88

32,86

32,86

32,86

31,65

31,65

31,65

26,85

26,85

0

0

0

0

2,76

2,76

 

Grecja

1,84

1,84

1,84

1,39

5,55

5,55

10,85

10,85

8,7

8,7

8,7

8,7

11,92

10,67

10,67

5,27

0

0

0

0

 

Hiszpania

1,24

1,24

1,24

0

0

0

0

0

0

0

0

6,69

6,69

19,07

19,07

19,07

19,88

19,88

19,88

0

 

Włochy

15,48

17,72

17,72

17,72

18,75

0

0

0

0

0,35

0,35

0,35

0,35

0,35

0,02

0,02

0,02

0,02

0,02

0,02

 

Jugosławia

9,47

9,47

9,47

12,27

12,27

13,33

13,33

12,01

12,01

0

0

0

0

0

0

1,92

1,92

1,92

2,42

2,42

 

 

Łotwa

28,41

28,41

28

28

28

26,8

26,8

26,8

28

28

28

28

28

28

28

0

0

0

0

0

 

Polska

12,8

12,8

22,15

22,15

22,15

22,15

0

0

11,02

11,02

8,52

8,52

8,52

8,38

8,38

0

0

0

0

bd

 

Litwa

16,56

16,56

17,95

17,05

17,05

17,05

0

0

0

0

0

0

0

0

0

0

0

0

0

0

 

 

Holandia

14,25

14,25

29,16

29,16

29,16

29,33

29,33

29,33

29,33

30,4

30,4

30,4

30,4

31,63

31,63

31,63

31,63

33,04

33,04

33,04

 

Norwegia

17,6

22,62

22,62

22,62

24,09

24,09

24,09

22,76

22,76

22,76

29,2

29,2

29,2

26,17

26,17

26,17

28,81

385

28,81

385

 

Portugalia

3

3,84

1,5

1,5

1,5

3,06

0

0

0

0

0

0

0

0

0

0

0

0

0

0

 

 

Francja

14,81

14,81

14,81

14,81

14,59

14,59

14,59

14,59

16,3

16,3

16,3

16,3

16,22

16,22

16,22

16,22

16,69

16,69

16,69

16,69

 

Rumunia

1,43

1,43

2,3

2,3

2,3

2,3

2,34

1,95

1,15

1,15

1,15

2,68

3,06

2,48

2,48

2,48

2,48

3,17

0

0

 

Finlandia

6,94

6,94

6,89

6,89

6,61

15,98

15,98

16,04

16,04

16,3

18,05

19,9

19,9

19,43

19,43

19,43

19,81

22,15

22,15

23,06

 

Szwecja

7,86

18,8

18,8

18,8

17,32

17,32

17,32

17,32

24,42

24,42

24,42

24,42

23,61

23,61

23,61

23,61

25,28

25,28

25,28

25,28

 

Szwajcaria

13,57

13,57

13,18

13,18

13,18

13,15

13,15

13,15

14,03

14,03

14,03

14,88

14,88

14,88

14,88

15,6

225

15,6

225

10,35

 

Węgry

4,66

4,66

2,34

2,34

2,34

2,34

1,57

1,57

1,57

1,57

1,57

1,77

1,77

1,77

1,77

2,05

2,05

2,05

2,05

1,54

 

 

Niemcy

10,72

10,72

10,72

10,72

10,83

30,24

30,24

30,24

29,15

29,15

32,32

32,32

31,18

16,57

0

0

0

0

0

0

 

 

 

Źródło: Polyarchy Dataset Downloads.


Załącznik 2. Wartości wskaźnika indeksu Vanhanena dla wybranych państw europejskich w latach 1990-2000

 

Państwo

1990

1991

1992

1993

1994

1995

1996

1997

1998

1999

2000

 

Austria

35,66

35,66

35,66

35,66

37,56

37,56

37,56

37,56

37,56

37,94

37,94

 

Białoruś

bd

5,89

5,89

5,89

7,2

7,2

7,2

7,2

7,2

7,2

7,2

 

Belgia

43,55

43,23

43,23

43,23

43,23

42,03

42,03

42,03

42,03

42,72

42,72

 

Bułgaria

32,22

40,47

40,47

40,47

34,81

34,81

34,81

24,16

24,16

24,16

24,16

 

Czechy

bd

bd

bd

42,7

42,7

42,7

41,06

41,06

39,26

39,26

39,26

 

Czechosłowacja

36,27

36,27

40,61

bd

bd

bd

bd

bd

bd

bd

bd

 

Wielka Brytania

32,93

32,93

33,67

33,67

33,67

33,67

33,67

30,15

30,15

30,15

30,15

 

Estonia

bd

39,39

20,95

20,95

20,95

24,19

24,19

24,19

24,19

24,07

24,07

 

Grecja

34,41

34,41

34,41

35,3

35,3

35,3

37,87

37,87

37,87

37,87

37,87

 

Islandia

44,25

37,54

37,54

37,54

37,54

38,59

38,59

38,59

38,59

36,13

36,13

 

Hiszpania

31,55

31,55

31,55

37

37

37

39,15

39,15

39,15

39,15

31,89

 

Włochy

44,21

44,21

47,08

47,08

36,16

36,16

42,75

42,75

42,75

42,75

42,75

 

Jugosławia

0

0

18,13

30,82

30,82

30,82

19,82

5,84

5,84

5,84

20,65

 

Chorwacja

bd

5,72

26,66

26,66

26,66

22,59

22,59

20,31

20,31

20,31

27,54

 

Łotwa

bd

26,36

26,36

26,26

26,26

26,69

26,69

26,69

27,57

27,57

27,57

 

Polska

18,13

18,97

18,97

19,34

19,34

27,02

27,02

23,6

23,6

23,6

22,3

 

Litwa

bd

25,8

26,6

26,6

26,6

26,6

24,66

24,66

24,66

24,66

28,16

 

Macedonia

bd

12,56

12,56

12,56

16,25

16,25

16,25

16,25

16,19

20,16

20,16

 

Mołdawia

bd

7,56

7,56

7,56

12

12

20,65

20,65

22,04

22,04

22,04

 

Holandia

38,74

38,74

38,74

38,74

40,84

40,84

40,84

40,84

38,42

38,42

38,42

 

Norwegia

41,34

41,34

41,34

35,97

35,97

35,97

35,97

37,93

37,93

37,93

37,93

 

Portugalia

28,11

21,09

21,09

21,09

21,09

23,35

29,66

29,66

29,66

28,06

28,06

 

Francja

32,03

32,03

32,03

34,41

34,41

30,36

30,36

29,26

29,26

29,26

29,26

 

Rumunia

14,7

14,7

27,7

27,7

27,7

27,7

32,11

32,11

32,11

32,11

20,66

 

Rosja

7,67

15,34

15,34

27,02

27,02

29,94

29,5

29,5

29,5

28,71

29,2

 

Słowacja

bd

bd

bd

33,86

34,96

34,96

34,96

34,96

43,62

33,86

33,86

 

Słowenia

bd

25,5

32,66

32,66

32,66

32,66

30,1

31,28

31,28

31,28

29,04

 

Finlandia

38,69

37,19

37,19

37,19

35,52

34,52

34,52

34,52

34,52

35,36

35,6

 

Szwecja

36,18

39,32

39,32

39,32

34,67

34,67

34,67

34,67

37,69

37,69

37,69

 

Szwajcaria

20,69

21,04

21,04

21,04

21,04

18,95

18,95

18,95

18,95

18,96

18,96

 

Ukraina

bd

22,3

22,3

22,3

30,06

30,06

30,06

30,06

29,73

29,76

29,76

 

Węgry

33,49

33,49

33,49

33,49

35,09

35,09

35,09

35,09

25,42

25,42

25,42

 

Niemcy

32,9

32,9

32,9

32,9

33,85

33,85

33,85

33,85

35,53

35,53

35,53

 

 

Źródło: Polyarchy Dataset Downloads.

 

Załącznik 3. Poprawione i uzupełnione dane statystyczne dotyczące wyborów z lat 1920-1996 w I RL i II RL

Data wyborów

Największa partia

Udział głosów/miejsc zdobytych przez największą partię/głosów zdobytych przez zwycięzcę powszechnych wyborów prezydenckich w I turze (w proc.)

Ogólna liczba głosów[98]

Liczba mieszkańców[99]

Udział głosujących w ogólnej liczbie wyborców (w proc.)

 

Pierwsza Republika Litewska

 

1920

Partia Chrześcijańskich Demokratów

46,5

682 291

1 861 000

37,1

1922

Blok Chrześcijańskich Demokratów

41,6

811 687

2 000 534

40,6

1923

Blok Chrześcijańskich Demokratów

43,8

901 337

2 029 000

44,4

1926

Blok Chrześcijańskich Demokratów

31,5

1 017 293

2 227 500

45,6

1936

Narodowcy

94

776 000

2 526 500

30,7

                  Druga Republika Litewska[100]

 

1990 (S)

Sąjūdis

68,0

1 851 000

3 693 700

50,1

1992 (S)

Demokratyczna Partia Pracy

45,1

1 812 798

3 706 300

48,9

1993 (P)

Brazauskas

60,1

2 012 420

3 693 900

54,5

1996 (S)

Związek Ojczyzny- Litewscy Konserwatyści

29,8

1 374 673

3 615 200

38,0

1997 (P)

Adamkus

27,90

1 875 148

3 588 000

52,3

2000

Socjaldemokratyczna koalicja A. Brazauskasa[101]

31,08

1 539 743

3 512 100

43,8

2002 (P)

Paksas

19,40

1 466 536

3 462 500

42,3

2004(P)

Adamkus

31,14

1 285 067

3 445 900

37,2

2004 (S)

Partia Pracy

28,44

1 228 653

3 445 900

35,6

2008 (S)

Związek Ojczyzny- Litewscy Konserwatyści

19,72

1 309 965

3 366 400

38,9

2009 (P)

Grybauskaitė

69,09

1 393 278

3 349 900

41,5

 

 

Załącznik 4. Poprawione i uzupełnione (okres 2001-2009 r.) wartości wskaźników rywalizacji, partycypacji i IV dla I RL i II RL

 

Rok

Rywalizacja

Partycypacja

Wzór wa żenia

Indeks Vanhanena

Rok

Rywalizacja

Partycypacja

Wzór ważenia

Indeks Vanhanena

 

 

 

Pierwsza Republika Litewska

Druga Republika Litewska

 

 

1920

53,5

(47,3)

37,1

(35,0)

100 – 0

19.56

(16.56)

1990

(32)[102]

50,1

100-0

 

16,03

 

 

 

 

1921

53,5 (47,3)

37,1 (35,0)

100 – 0

19.56 (16.56)

1991

(32) (51,0)

50,1 (50.59)

100-0

 

16,03 (25.8)

 

 

 

1922

58,4

(51.3)

40,6

(35.0)

100 – 0

23,71

(17.95)

1992

54.9

(54.9)

48.9

(48.44)

100- 0[103]

26,85

(26,6)

 

 

 

1923

56,2

(48,7)

44,4

(35,0)

100 – 0

24,95

(17,05)

1993

47,4[104] (54,9)

51,7[105]

(48.44)

50 – 50

24,51

(26,6)

 

 

 

1924

56,2

(48,7)

44,4

(35,0)

100 – 0

24,95 (17,05)

1994

47,4

(54,9)

51,7

(48.44)

50 – 50

24,51 (26,6)

 

 

1925

56,2

(48,7)

44,4

(35,0)

100 – 0

24,95

(17,05)

1995

47,4

(54,9)

51,7

(48.44)

50 – 50

24,51

(26,6)

 

 

1926

68,5 (0)

45,6 (0)

100 – 0

31,24 (0)

1996

54,95[106]

(70,0)

46,25[107]

(35,23)

50 – 50

25,41

(24,66)

 

 

 

1927

0

0.00

100 – 0

0

1997

70,0[108]

(70,0)

45.15[109]

(35.23)

50 – 50

31,6

(24.66)

 

 

 

1928

0

0.00

50 – 50

0

1998

70,0

(70,0)

45.15

(35.23)

50 – 50

31,6

(24.66)

 

 

 

1929

0

0.00

50 – 50

0

1999

70,0

(70,0)

45.15

(35.23)

50 – 50

31,6

(24.66)

 

 

 

1930

0

0.00

50 – 50

0

2000

69,1[110]

(68.9)

48,05[111]

(40,87)

50– 50

33,2

(28,16)

 

 

 

1931

0

0.00

50 – 50

0

2001

69,1

48,05

50– 50

33,2

 

 

1932

0

0.00

50 – 50

0

2002

69,46[112]

43,05[113]

50– 50

29,9

 

1933

0

0.00

50 – 50

0

2003

69,46

43,05

50– 50

29,9

 

 

1934

0

0.00

50 – 50

0

2004

69,43[114]

36,4[115]

50– 50

25,27

 

1935

0

0.00

50 – 50

0

2005

69,43

36,4

50– 50

25,27

 

 

1936

(3)

15,35

50 – 50

0,46

2006

69,43

36,4

50– 50

25,27

 

 

1937

(3)

15,35

50 – 50

0,46

2007

69,43

36,4

50– 50

25,27

 

 

1938

(2,775)

7,675

25 – 75

0,213

2008

69,43[116]

38,05[117]

50– 50

26,42

 

1939

(1,275)

7,675

25 – 75

0,098

2009

50,45[118]

40,2[119]

50– 50

20,28

 

 

 



 [1] Badanie finansowane przez Litewską Radę Nauki (Lietuvos mokslo taryba), projekt nr VP1-3.1-ŠMM-07-K- 01-010.

[2]Zob. Dvi Lietuvos. „Veidas“ lygina Pirmosios ir Antrosios Lietuvos Respublikos 22 metų raidą, „Veidas” 2012, nr 10.

[3]Zob. na przykład Č. Laurinavičius, V. Sirutavičius, Lietuvos istorija. Sąjūdis: nuo „persitvarkymo“ iki kovo 11-osios, t. 12, cz. 1, Baltos lankos, Vilnius 2008, s. 524–533.

[4] Zob. V. Laurėnas, K. Šerpetis, Sąvokų politinė sistema ir politinis režimas analitinis potencialas, „Politologija” 2010, nr 2 (58), s. 97–124.

[5] Prawnicy wydali wiele cennych dzieł poświęconych rozwojowi litewskiego prawa konstytucyjnego, w których można znaleźć ciekawe porównania z konstytucjami innych państw. Zob. na przykład M. Maksimaitis, Lietuvos valstybės konstitucijų istorija (XX a. pirmoji pusė), Justitia, Vilnius 2005; K. Račkauskas, Lietuvos konstitucinės teisės klausi-mais, Darbininko leidykla, New York 1967; M. Römeris, Lietuvos konstitucinės teisės paskaitos, t. 1, Vytauto Didžiojo universiteto Teisių fakultetas, Kaunas 1937; A. Vaišnys (red.), Mūsų konstitucionalizmo raida, Seimo leidykla „Valstybės žinios“, Vilnius 2003. Jednak nie udało się znaleźć prac poświęconych diachronicznemu i synchronicznemu porównaniu obecnej konstytucji naszego państwa z jego wcześniejszymi konstytucjami oraz konstytucjami innych państw.

[6] Spis baz danych poświęconych temu i innym celom Zob. http://www.nsd.uib.no/macrodataguide/, dostęp 2012.09.04. Przegląd i porównanie ilościowych narzędzi pomiaru demokracji oraz analiza problemów metodologicznych tego zagadnienia Zob. G. Munck, Measuring Democracy. A Bridge Between Scholarship and Politics, TheJohn Hopkins University Press, Baltimore 2009.

[7] S. Spurga, Pokomunizmas po dvidešimtiesmetų: Šiaurės Europos valstybių ir Vidurio ir Rytų Europos valstybių demokratijos rodiklių palyginimas, „Politologija” 2011, nr 4 (64), s. 146–183.

[8] Dane obejmują okres 1816-2007 i prezentują poszczególne wojny (95 międzypaństwowych, 163 pozapaństwowe, 335 domowych i 62 niepaństwowe). Dane są przechowywane w bazach administrowanych przez Inter-Universitary Consortium for Political and Social Research przy Uniwersytecie Michigan, www.icpsr.umich.edu, dostęp 2012.09.04.

[9] Zob. G. Vitkus, Lietuvos nacionalinė kariavimo patirtis „Karokoreliatų” duomenų rinkinyje, „Karo archyvas” 2011, nr 26, s. 321–346; tegoż Naujas biheviorizmo gūsis karo studijose, „Politologija” 2010, nr 4 (60), s. 173–189.

[10]Zob. Z. Norkus, V. Morkevičius, Kokybinė lyginamoji analizė, LiDA, Kaunas 2011, s. 35–48.

[11] Tak jest w przypadku wykonawców projektu „Korelaty wojny”, jako że powstania z lat 1830-1831 oraz 1863-1864 uznają za „polskie wojny”.

[12] G. Vitkus, dz. cyt., s. 336–337.

[13] Zbiory danych Vanhanena i dokumentacja pomocnicza są publikowane na stronie internetowej Centrum Studiów nad Wojną Domową (The Centre for the Study of Civil War) działającego w Instytucie Badań nad Pokojem w Oslo (Peace Research Institute Oslo), http://www.prio.no/ CSCW/Datasets/Governance/ Vanhanens-index-of-democracy/, dostęp 2012.09.03.

[14] Zob. G. Munck, dz. cyt.

[15] T. Vanhanen, Introduction: Measures of Democratization, s. 2, http://www.prio.no/misc/Download.aspx?file=%2fprojects%2fdataset-website-workspace%2fPolyarchy %2520Dataset%2520Manuscript%2ffile42501_introduction.pdf, dostęp 2012.09.04.

[16] Zob. J. A.Schumpeter, Kapitalizm, socjalizm, demokracja, WN PWN, Warszawa 2009, s. 297.

[17] Zob. S. M. Lipset, Homo politicus: społeczne podstawy polityki, WN PWN, Warszawa 1995, s. 45.

[18] Zob. R. Dahl, Polyarchy: Participation and Opposition, Yale University Press, New Haven 1971.

[19] G. Sartori, Parties and Party Systems: A Framework for Analysis, Cambridge University Press, Cambridge 1976, s. 63–64.

[20] Z tego powodu Vanhanen początkowo nazywał to wskaźnikiem podziału, czy dystrybucji władzy (power distribution).

[21] Zob. T. Vanhanen, Introduction… dz. cyt, s. 10.

[22] Zob. G. Goertz, Social Science Concepts. A User’s Guide, Princeton University Press, Princeton 2006, s. 27–46.

[23] Motywy wyboru tych progów można interpretować wielorako. Autor tego artykułu uważa, że jednym z nich mogło być to, że sam Vanhanen uznawał, iż jego kraj był demokratyczny przez cały okres istnienia. Zgodnie z metodologią fińskiego politologa w latach 1940-1945 wartości IV zbliżyły się do „niebezpiecznej” granicy IV=5. Zob. Polyarchy Dataset Downloads, http://www.prio.no/CSCW/Datasets/Governance/Vanhanens-index-of-democracy/Polyarchy-Dataset-Downloads/, dostęp 2012.09.04.

[24]Zob. Z. Norkus, Kokia demokratija, koks kapitalizmas? Pokomunistinė transformacija Lietuvoje lyginamosios istorinės sociologijos požiūriu, VU leidykla, Vilnius 2008, s. 407–414.

[25] T. Vanhanen, Introduction… dz. cyt., s. 18.

[26] Zob. przykładowo A. Krupavičius, A. Lukošaitis, Lietuvos politinė sistema: sąranga ir raida, Poligrafija ir informatika, Kaunas 2004, s. 254–255.

[27] T. Vanhanen, Introduction… dz. cyt., s. 16.

[28] Należy zaznaczyć, że Vanhanen nie opisuje szczegółowo arytmetycznych procedur obliczania wskaźników rywalizacji i partycypacji oraz IV. Zostały one zrekonstruowane na podstawie przedstawionych w jego zbiorze danych wartości rywalizacji, partycypacji i IV dla przypadkowo wybranych państw porównanych z danymi statystycznymi z wyborów przedstawionymi w tabelach tych państw.

[29] T. Vanhanen, Introduction… dz. cyt., s. 11.

[30] Ta reguła obliczeń jest znowuż zrekonstruowana na podstawie liczb podanych przez Vanhanena, porównując zaprezentowane przez niego wskaźniki i statystyki wyborcze w wyborach prezydenckich dla V Republiki Francuskiej (klasyczna republika semiprezydencka) i tych państw Ameryki Łacińskiej (republiki prezydenckie), w których, w odróżnieniu od USA, zdarzają się wybory prezydenckie odbywające się w dwóch turach. Alternatywnym rozwiązaniem byłoby wybranie pierwszej lub drugiej tury konkretnych wyborów, ale jak uzasadnić, która z nich lepiej odzwierciedla względną siłę rywalizujących partii?

[31] Na przykład w przypadku wyborów do Dumy Państwowej Cesarstwa Rosyjskiego w latach 1906-1912.

[32] Jeżeli przyjrzymy się zbiorowi danych Vanhanena, dostrzeżemy, że w owym okresie nie tylko wartości IV, ale też wskaźników rywalizacji i partycypacji przekroczyły wartości progowe.

[33] Zob. S. Noreikienė, Buržuazinės partijos seimų rinkimuose buržuazinio parlamentinio režimo Lietuvoje metais (1920–1926) (1. Steigiamojo seimo rinkimai), Lietuvos TSR Mokslų Akademijos darbai, A serija, 1978, t. 1 (62), s. 97.

[34] Liczbę tę ustalono poprzez podzielenie wszystkich głosów oddanych w okręgu przez liczbę posłów wybieranych w okręgu.

[35]Zob. S. Noreikienė, Buržuazinės partijos seimų rinkimuose buržuazinio parlamentinio režimo Lietuvoje metais (1920–1926) (2. I Seimo rinkimai), Lietuvos TSR Mokslų Akademijos darbai, A serija, 1978, t. 4 (65), s. 81.

[36] M. W. Graham, New Governments of Eastern Europe, Henry Holt and Company, New York 1927; C. Cook, J. Paxton, European Political Facts 1918–1973, Macmillan Press, Basingstoke 1975.

[37] Lietuvos statistikos metraštis 1924–1926, Valstybės spaustuvė, Kaunas 1927, s. 72–89 oraz przykładowo D. Blažytė-Baužienė, M. Tamošaitis, L. Truska, Lietuvos Seimo istorija: XX–XXI a. pradžia, Baltos lankos, Vilnius 2009; S. Noreikienė, Buržuazinės partijos seimų rinkimuose buržuazinio parlamentinio režimo Lietuvoje metais (1920–1926), Lietuvos TSR Mokslų Akademijos darbai, A serija, 1978, t. 1 (62); 1978, t. 4, (65); 1979, t. 1 (66); 1980, t. 3 (72); L. Truska, Parlamentarizmo I Lietuvos Respublikoje (1918–1940 m.) bruožai, „Parlamento studijos”, 2004, nr 2, http://www.parlamentostudijos.lt/Nr3/Istorija_Truska.htm, dostęp 2012.09.04; R. Žepkaitė (red.), Klasės ir politinės partijos Lietuvoje 1919–1926 metais, Mokslas, Vilnius 1978.

[38] A. S. Banks (red.), Cross-Polity Time Series Data, The MIT Press, Cambridge, Mass. 1971.

[39] Zob. Lietuvos statistikos metraštis 1924–1926, Valstybės spaustuvė, Kaunas 1927, s. 17.

[40] Zob. tamże, s. 29.

[41] Zob. R. Skipitis, Nepriklausomą Lietuvą statant, Terra, Chicago 1961, s. 265.

[42] Przypomnijmy, że wybory do Sejmu Założycielskiego odbywały się 14-15 kwietnia 1920 r., zaś uchodźcy zaczęli masowo wracać po podpisaniu umowy pokojowej z Rosją Sowiecką 12 lipca 1920 r.

[43] Liudas Truska twierdzi, że było ich jedynie 1,7 mln. Podaje argument, że zgodnie z ordynacją wyborczą Sejmu Założycielskiego na 15000 mieszkańców wybierano jednego posła. Wybrano 112 deputowanych. 15000 × 112 = 1680000. Zob. D. Blažytė-Baužienė, M. Tamošaitis, L. Truska, dz. cyt., s. 55. Można jednak wątpić zarówno w informacje dotyczące liczby mieszkańców, jakimi dysponowała władza lokalna i centralna, jak również w dokładność spisów wyborców.

[44]Zob. D. Blažytė-Baužienė, M. Tamošaitis, L. Truska, dz. cyt., s. 54.

[45]Zob. S. Noreikienė, Buržuazinės partijos seimų rinkimuose buržuazinio parlamentinio režimo Lietuvoje metais (1920–1926) (1. Steigiamojo seimo rinkimai), dz. cyt., s. 96.

[46] Zob. T. Vanhanen, Introduction… dz. cyt., s. 22.

[47] Zgodnie z wskazaniami IV, ojczyzna demokracji parlamentarnej – Wielka Brytania – próg demokracji przekroczyła dopiero w 1892 r.

[48] Zob. T. Vanhanen, Introduction… dz. cyt., s. 21.

[49] Vanhanen przyznaje, że nie da się niepodważalnie uzasadnić doboru poszczególnych progów.

[50] W 1956 r. w wyborach do Sejmu wybrano pięciu kandydatów katolickiego ugrupowania „Znak”, wspieranego przez hierarchów Kościoła Katolickiego. Zob. W. Bonusiak, Historia Polski (1944–1989), Wydawnictwo Uniwersytetu Rzeszowskiego, Rzeszów 2007, s. 150.

[51] L. K. Metcalf, The Evolution of Presidential Power in Estonia, 1920–1992, „Journal of Baltic Studies” 1998, nr 29 (4), s. 333–352; R. Taagepera, Civic Culture and Authoritarianism in the Baltic States, 1930–1940, „East European Quarterly” 1974, nr 7 (4), s. 407–412.

[52] Zob. D. Nohlen, P. Stöver, Elections in Europe: A Data Handbook, Nomos, Baden-Baden, 2010, s. 574.

[53] Zob. L. Truska, Antanas Smetona, [w:] Lietuvos prezidentai, red. A. Liekis, Margi raštai, Vilnius 1997, s. 94; A. Merkelis, Antanas Smetona. Jo visuomeninė, kultūrinė ir politinė veikla, Amerikos lietuvių tautinės sąjungos leidinys, New York 1964, s. 390–396.

[54]D. Blažytė-Baužienė, M. Tamošaitis, L. Truska, dz. cyt., s. 180–207.

[55] Tamże, s. 188.

[56] Tamże, s. 190.

[57] Zob. Lietuvos statistikos metraštis 1936, Akc. „Spindulio“ b-vės spaustuvė, Kaunas 1937, s. 16.

[58] Tamże, s. 190.

[59] Zob. D. Krivickas, Klaipėdos krašto teisinė būklė Lietuvos konstitucinės teisės sistemoje pagal 1924 m. statutą. Habilitacijos darbas patiektas, Vytauto Didžiojo Universiteto Teisių fakultetui 1934 m., Varpas, Kaunas 1940; Žepkaitė R., Lietuva ir didžiosios valstybės 1918–1939 m., Šviesa, Kaunas 1986, s. 131–138.

[60] Co prawda, była ona ograniczona stanem wojennym, wprowadzonym na całej Litwie w 1926 r. Jednak od 1 listopada 1938 r. pod naciskiem hitlerowskich Niemiec litewski rząd był zmuszony do odwołania stanu wojennego i zapewnienia całkowitej wolności działania miejscowym nazistom.

[61]Zob. Seimo stenogramos. Penktoji paprastoji sesija: 1938.IX.15–1938.XII.31, Seimo kanceliarijos leidinys, Kaunas 1938, s. 43–48.

[62]Zob. Seimo stenogramos. Pirmoji paprastoji sesija: 1936.IX.01–1936.XI.30, Seimo kanceliarijos leidinys, Kaunas 1936, s. 3.

[63] Przedstawione w rozprawie doktorskiej Modestasa Kuodysa informacje zgromadzone przez litewskie tajne służby bezpieczeństwa nie pozostawiają wątpliwości, że przedstawiciele Kraju Kłajpedzkiego nie byli związani z władzami litewskimi i byli nastawieni prowokacyjnie: „Pakalnischkies Jonis, ur. 1894 r. w Okręgu kłajpedzkim. Posiada gospodarstwo wielkości 40 morgów, (…) żyje przykładnie, w dobrych stosunkach z sąsiadami, nie nadużywa alkoholu i nie wykazywał się w działalności politycznej. Kiedyś reprezentował litewską postawę, należał do stowarzyszenia Litwinów i był lubianym przez wszystkich Litwinem, jednak od ponad ośmiu lat zmienił swoją postawę i popiera Niemców oraz germanofilów. Swoją postawę po części zmienił ze względu na to, że jacyś Litwini namówili go, aby prosił o stanowisko, którego nie dostał. Poza tym, znany germanofil Bertuleit ze wsi Smilgynai, mieszkający nieopodal, namówił go do przejścia na stronę niemiecką. Pakalnischkies chce, aby Litwa i Niemcy żyły w przyjaznych stosunkach i tylko w tym widzi szansę na poprawę sytuacji rolników. Gdyby tak się stało, powiada że znów zostałby dobrym Litwinem. Jest starostą wsi i w domu rozmawia po litewsku i niemiecku, ale głównie po litewsku”.

 „Jurgeleit Michae, ur. 27 października 1866 r. Mieszka we wsi Pruselių. Rolnik, właściciel gospodarstwa rolnego ok. 200 morgów, w domu rozmawiają w różnych językach: po litewsku i niemiecku; mało działał w polityce. W dość dobrych stosunkach z sąsiadami i posiada całkiem dobrą reputację zarówno wśród Niemców jak i Litwinów. Był przedstawicielem Kraju Kłajpedzkiego podczas ostatnich wyborów prezydenckich. Zdradził, że jeżeli zostanie wybrany do Sejmu, będzie mówił tylko prawdę”; cyt. za: M. Kuodys, Karo padėties režimas Lietuvos Respublikoje 1919–1940 m. Daktaro disertacija, Humanitariniai mokslai, istorija (05 H), VDU, Kaunas, 2009, s. 105.

[64]Zob. L. Truska, dz. cyt., s. 94; A. Merkelis, dz. cyt., s. 500–501.

[65]  Zob. Č. Laurinavičius, V. Sirutavičius, dz. cyt., s. 505.

[66]Zob. tamże, s. 507.

[67]Zob. A. Sakalas, LR AT Mandatų komisijos pirmininko pranešimas LR AT 1. eilinės sesijos rytiniame posėdyje 1991 m. kovo 11 d., http://www3.lrs.lt/pls/inter3/dokpaieska.showdoc_l?p_id=251075, dostęp 2012.09.04.

[68] Stwierdzenie Česlovasa Baužy „7 kwietnia odbyły się ponowne wybory, w których wybrano ośmiu brakujących posłów Rady” nie jest więc do końca prawdziwe. Zob. Č. Bauža (red.), Lietuvos suvereniteto atkūrimas 1988–1991 metais, Diemedžio leidykla, Vilnius 2000, s. 235.

[69] Zob. J. Bulavas, Respublikos rinkiminės komisijos pirmininko pranešimas, LR AT 1-os eilinės sesijos 1-me posėdyje 1990.03.10, http://www3.lrs.lt/pls/inter3/dokpaieska.showdoc_l?p_id=251059, dostęp 2012.09.04.

[70] W literaturze przedmiotu możemy znaleźć również inne dane. Ciesząca się autorytetem Powszechna encyklopedia litewska, która będzie naszym źródłem w kwestii zmiany liczby mieszkańców z postkomunistycznej Litwie, podaje, że w 1990 r. na Litwie było 3693700 mieszkańców. Zob. S. Vaitekūnas, Gyventojai, [w:] Visuotinė lietuvių enciklopedija, t. 12, Mokslo ir enciklopedijų leidybos institutas, Vilnius 2007, s. 114.

[71] Zob. Č. Bauža (red.), dz. cyt., s. 235.

[72] Intrygująca jest kwestia, czy owa granica nie zostałaby przekroczona, gdyby rywalizację zmierzyć na podstawie udziału procentowego głosów zdobytych przez kandydatów popieranych przez Sąjūdis.

[73] Uchwała Sądu Konstytucyjnego RL Dėl Lietuvos Respublikos Seimo 1996 m. gruodžio 10 d. nutarimo ‘Dėl Lietuvos Respublikos Vyriausybės programos’ atitikimo Lietuvos Respublikos Konstitucijai z 1998.10.10, http://www.lrkt.lt/dokumentai/1998/n8l0110a.htm, dostęp 2012.09.04.

[74] Zob. A. Lukošaitis, Prezidentas Lietuvos politinėje sistemoje: vietos ir galios paieškos, „Politologija” 1998, nr 2 (12), s. 38–56; L. Talat-Kelpša, Prezidentas ir parlamentas: reikšmė valstybės stabilumui, „Politologija” 1997, nr 1 (9), s. 133–141; A. Hollstein, Valstybės organizacinis modelis Lietuvos Konstitucijoje: trečiasis kelias tarp prezidentinės ir parlamentinės sistemos?, „Politologija” 1999, nr 2 (14), ss. 17; 56; 84; D. Urbanavičius, Lithuania, [w:] Semi-Presidentialism in Europe, R. Elgie, Oxford University Press, Oxford 1999, s. 150–169; V. Pugačiauskas, Semi-Presidential Institutional Models and Democratic Stability. Comparative Analysis of Lithuania and Poland, [w:] Lithuanian Political Science Yearbook 1999, red. A. Jankauskas et al., Vilnius University, Vilnius 2000, http://www.tspmi.vu.lt/doc/199-1999pdf; K. Matsuzato, L. Gudžinskas, An Eternally Unfinished Parliamentary Regime? Semi- Presidentialism as a Prism to View Lithuanian Politics, „Acta Slavica Iaponica” 2006, nr 23, s. 146–170.

[75] E. Kūris, Politinių klausimų jurisprudencija ir Konstitucinio Teismo obiter dicta: Lietuvos Respublikos Prezidento institucija pagal Konstitucinio Teismo 1998 m. sausio 10 d. nutarimą, „Politologija” 1998, nr 1 (11), 1998, s. 3–94; P. Ragauskas, Lietuvos Respublikos Prezidento vaidmuo įstatymų leidyboje, „Politologija” 2002, nr 4 (28), s. 36–37; S. Arlauskas, Sovereignty of a Nation in the Parliamentary System of Lithuania: Problems and Proposals, „Limes” 2010, nr 3 (2), s. 99–109.

[76] Zob. przykładowo O. Nørgaard, Economic Institutions and Democratic Reform. a Comparative Analysis of Post-Communist Countries, Edward Elgar, Cheltenham 2000, s. 156–161; L. Johannsen, O. Nørgaard, IPA: The Index of Presidential Authority. Explorations into the Measurement and Impact of a Political Institution, Paper prepared for the ECPR Joint Sessions of Workshops. Edinburgh, 28–April 4, 2003, http://www.demstar.dk/papers/JohannsenNørgaardIPA2.pdf, dostęp 2012.09.05; T. Sedelius, The Tug-of-War Between Presidents and Prime Ministers: Semi-Presidentialism in Central and Eastern Europe, Örebro University, Örebro 2006, s. 114–115.

[77] Zob. S. Huntington, Trzecia fala demokratyzacji, WN PWN, Warszawa 2009, s. 267.

[78] Zob. T. Vanhanen, Introduction: Measures of Democratization, dz. cyt., s. 18.

[79]Zob. M. Kuodys, Karo padėties režimas Lietuvos Respublikoje 1919–1940 m. W dalszej części artykułu wykorzystane są dane z tej pracy. Zob.również M. A. Максимайтис, Политический режим в буржуазной Литве в 1926–1940 гг., ВГУ, Вильнюс 1974.

[80] Niemcy żądały odwołania stanu wojennego jedynie w Kraju Kłajpedzkim, ale pragnąc zachować twarz rząd litewski zdecydował by na krótko odwołać go w całym państwie.

[81]D. Blažytė-Baužienė, M. Tamošaitis, L. Truska, dz. cyt., s. 133.

[82] O problemach pomiaru jakości demokracji liberalnej Zob. Z. Norkus, Kokia demokratija... dz. cyt., s. 448–472.

[83]Zob. S. Noreikienė, Buržuazinės partijos seimų rinkimuose buržuazinio parlamentinio režimo Lietuvoje metais (1920–1926), Lietuvos TSR Mokslų Akademijos darbai, A serija, 1978, t. 4 (65), p. 80; 1979, t. 1 (66), s. 85.

[84]Tamże, 1978, t. 4 (65), s. 81.

[85]S. Noreikienė, Buržuazinės partijos seimų rinkimuose buržuazinio parlamentinio režimo Lietuvoje metais (1920–1926) (4. III Seimo rinkimai), Lietuvos TSR Mokslų Akademijos darbai, A serija, 1980, Nr. 3 (72), s. 64–65; 68.

[86] Podobna sytuacja miała miejsce w wyborach prezydenckich 2002 r., gdy Valdas Adamkus, który w pierwszej turze zdobył 35,53 proc. w drugiej turze przegrał z Rolandasem Paksasem.

[87]Zob. D. Blažytė-Baužienė, M. Tamošaitis, L. Truska, dz. cyt., s. 54.

[88] Tamże, s. 97.

[89] Tamże, s. 116.

[90] Zob. Lietuvos statistikos metraštis 1924–1926, dz. cyt., s. 84.

[91] Co prawda stanowi to „jedynie” 80%, jeżeli będziemy liczyli w odniesieniu do osób w wieku wyborczym, mieszkających w owym czasie na Litwie (około 1280000). Różnica oznacza, że około 8% mieszkańców w wieku wyborczym (jedynie mała część nie posiadała prawa głosowania) nie znalazła się na spisach wyborców. Zob. S. Noreikienė, Buržuazinės partijos seimų rinkimuose buržuazinio parlamentinio režimo Lietuvoje metais (1920–1926) (4. III Seimo rinkimai), s. 75. Ta liczba dobrze przedstawia wciąż niski poziom władzy infrastrukturalnej ówczesnego państwa litewskiego, mierzonej zdolnością państwa do obejmowania każdej osoby swoimi mackami.

[92]Zob. informacja Litewskiej Głównej Komisji Wyborczej na stronie internetowej http://www.vrk.lt/lt/pirmas-puslapis/rinkimai/rinkimai-pagal-data.html, dostęp 2012.09.04; także D. Blažytė-Baužienė, M. Tamošaitis, L. Truska, dz. cyt., s. 340.

[93] Por. A. Kasparavičius, Parlamentarizmo ir politinės kultūros problemos Lietuvoje 1920–1926 metais, „Parlamento studijos” 2006, nr 6, http://www.parlamentostudijos.lt/Nr6/6_Istorija_Kasparavicius.htm, dostęp 2012.09.05.

[94] Warto jeszcze raz przypomnieć, że nie były to wybory bez wyboru. Zwykle wyborca mógł wybierać spomiędzy trzech kandydatów akceptowalnych dla narodowców. Taki sam „poziom demokracji” (prawo wyboru najlepszego spośród kilku komunistów) był ostatecznym celem demokratyzacji sowieckiego systemu politycznego, którego pomysłodawcą był Michaił Gorbaczow. Pod względem konkurencyjności wybory do Sejmu na Litwie w 1936 r. niewiele różniły się od tego, co ma dziś miejsce w krajach „sterowanej demokracji” (np. Iran czy Rosja).

[95] Opozycja tłumaczyła tę wysoką aktywność wstawianiem pieczątek do paszportów, nie ma jednak informacji o tym, by stosowano jakieś represje wobec ludzi, którzy nie głosowali.

[96] Zob. G. Munck, dz. cyt., s. 19.

[97] Wartość IV dla USA w latach 1990-2000 wahała się między 16,11 a 23,38.

[98] Jeżeli jest to możliwe, podawana jest liczba ważnych kart wyborczych. Zaczynając od 1993 r. (nie ma danych dotyczących wyborów w latach wcześniejszych) prezentowane są dane pochodzące ze strony Głównej Komisji Wyborczej. Zob. Lietuvos Respublikos vyriausioji rinkimų komisija, http://www.vrk.lt/lt/pirmas-puslapis/rinkimai/rinkimai-pagal-data.html., dostęp 2012.09.04. Źródła pozostałych danych są wskazane w tekście artykułu.

[99] Liczba mieszkańców w latach 1920 i 1922 jest oparta na szacunkach autora, przedstawionych w tym artykule. Dla 1923 r. wskazano liczbę mieszkańców ustaloną podczas obywającego się w tamtym roku powszechnego spisu mieszkańców Wielkiej Litwy. Liczba mieszkańców Litwy w latach 1926-2004 pochodzi z S. Vaitekūnas, Gyventojai dz. cyt, s. 109; 114. Dane dotyczące liczby mieszkańców w 2008 i 2009 r. przedstawiono w oparciu o odpowiednie roczniki statystyczne Litwy. Jak wiemy, wstępne dane spisu mieszkańców z 2011 r. pozwalają twierdzić, że rzeczywista liczba mieszkańców Litwy już wtedy była znacznie niższa. Jednak ta nieścisłość nie ma wielkiego wpływu na analizę przedstawioną w tym artykule, gdyż zdecydowana większość emigrantów zachowuje obywatelstwo RL, a zatem jednocześnie prawo głosu.

[100] Od 1992 r. prezentowane są wyniki wyborów do Sejmu w okręgach wielomandatowych oraz pierwszej tury wyborów prezydenta RL.

[101] Tuż po wyborach tworzące koalicję LDDP i LSDP połączyły się. Dlatego przy obliczaniu wskaźnika rywalizacji wykorzystuje się liczbę głosów zdobytych przez koalicję, a nie liczbę mandatów sejmowych zdobytych przez poszczególnych jej uczestników.